Wat hebben de staatsman Gillis van Ledenberg en de schrijfster Belle van Zuylen Madame de Charrière met elkaar te maken? Schijnbaar niets.
Van Ledenberg (ca. 1546-1618) koos in het politiek - religieuze conflict tussen en partij voor de laatste, en kwam daardoor op een dramatische wijze aan zijn einde.
Belle van Zuylen (1740-1805), adellijke dochter van de familie , werd beroemd om haar brieven, romans, pamfletten en toneelwerk.
Van Ledenberg is een vrijwel vergeten historische figuur.
Belle treedt, meer nog dan tijdens haar leven, nadrukkelijk op de voorgrond. Er werd een film over haar leven gemaakt en een succesvol toneelstuk. Er verscheen ook een CD met charmante composities van hand. En haar biografie - geschreven door Pierre en Simone Dubois - werd bekroond met de Gouden Ganzeveer. Het is dus alles Belle dat de klok slaat. Maar zelfs in de zeer uitvoerige biografie komt de naam van Ledenberg niet voor. Toch bestaan er tussen Belle en Ledenberg delicate banden.
Belle veroorzaakte in de adellijk kringen van onze Zilveren Eeuw grote opschudding door haar onconventioneel gedrag. Al haar standsgenoten lieten zich voorstaan op hun adellijke afkomst. Het famliewapen werd met eerbied gevoerd, men pronkte met de voorouderlijke portrettengalerij en zijn stamboom kende men uit het hoofd. Van een huwelijk beneden stand kon geen sprake zijn. Maar dreef in haar eerste, anoniem gepubliceerde roman 'Le Noble' (1762) uitgebreid de spot met de adel. Julie, de hoofdpersoon uit haar boek die alle trekjes van zelf vertoont, besluit zich op een nacht te laten schaken door een niet adellijke jongeman. Om bij haar sprong uit het torenvenster geen vuile voeten te krijgen gooit ze een familieportret in de modder: '.. en zo springt Julie naar beneden op het gezicht van een voorvaderlijk schilderij dat onder haar voeten scheurt.1)'
'Le Noble' ontketende meteen een schandaal. Men begreep al gauw dat de opstandige freule er achter stak. Daarom lieten 's geschrokken ouders de hele oplage van het boek in beslag nemen. Maar ze konden niet verhinderen dat er tot ver over de grenzen over 'Le Noble' werd gepraat. Zelfs Frederik de Grote koning van Pruisen barstte in lachen uit toen hij het werk las. Hij had de amusante Belle graag aan zijn hof verbonden.
Toch was de freule niet ongevoelig voor de aanwezigheid van enkele historische helden in haar adellijke familie. Ze vermeldde trots dat de geparenteerd waren aan , die door Oranjeaanhangers in het Rampjaar werden gelyncht. Ze vond het leuk dat haar grootmoeder een legitieme dochter bleek te zijn, van een bastaard van Floris V graaf van Holland. Over haar familiebanden met Ledenberg heeft ze waarschijnlijk nooit iets geweten; haar vader hield de papieren die het aangrijpende verhaal onthullen, in het familiearchief verborgen.
De 'bel esprit' van Utrecht slaagde er maar niet in een geschikte huwelijkskandidaat te vinden. Alle aanzoeken wees ze spottend van de hand. De verliefde moest bekennen dat Belle in intellectueel opzicht boven hem stond: 'Zo'n geleerde vrouw wordt niet leuk gevonden.'
Toen haar dertigste verjaardag vierde, zat ze na tientallen mislukte aanzoeken, nog altijd ongehuwd op het familieslot aan de Vecht. Om aan het lot van een oude vrijster te ontsnappen besloot ze toen maar te trouwen met de huisleraar van haar jongste broer: Charles Emmanuel de Charrière . In adellijke kringen veroorzaakte deze verloving grote deining. Zelfs prins Willem V van Oranje begreep niet wat zijn briljante hovelinge in deze onbeholpen, stotterende en onvermogende man zag. Belle dreef het huwelijk tegen de zin van haar vader en tegen beter weten in door. Op zondag 17 februari 1771 hulde ze zich in haar bruidsjapon van wit satijn. Ze had last van kiespijn, wat in de loop der dag erger werd. In het eeuwenoude kerkje van Zuylen gaf ze haar ja - woord aan De Charrière. Op dit belangrijke punt in haar leven kwam ze dicht bij haar voorouder , wiens lichaam na een veelbewogen bestaan, hier heimelijk te ruste was gelegd.
Van Ledenberg was in 1588 benoemd tot secretaris van de Staten van Utrecht. Tijdens de religieuze en politieke onrusten in het Twaalfjarig Bestand, koos hij de zijde van de landsadvocaat Johan van Oldenbarnevelt . Die keuze werd hem fataal: in augustus 1618 werd hij net als de bejaarde Oldenbarnevelt, Hugo de Groot en Hoogerbeets gearresteerd en gevangen gezet. Reeds na drie strenge verhoren zag het hopeloze van zijn situatie in: wat hem wachtte was vernedering, verbeurdverklaring van zijn goederen, de dood aan de galg of in het gunstigste geval levenslange gevangenschap. Hij nam het besluit zijn leven zelf te beëindigen. Toen zijn zoon die de cel met hem deelde, was gaan slapen haalde hij een pennemes tevoorschijn '..ende heeft hemselven daermede omtrent zijne navel (..) in zijnen buyck ghesteken.' Omdat daarmee het doel niet was bereikt 'heeft hy het broot - mes ghenomen ende hemselven daer mede den strott affgestecken'.
De ongelukkige familie kreeg van de Staten Generaal geen toestemming het lijk te begraven. Op 15 mei van het jaar 1619 deden de rechters uitspraak en veroordeelden tot de dood op het schavot. De executie werd door duizenden nieuwsgierigen op het Binnenhof gadegeslagen.
De onthoofding van Johan van Oldenbarnevelt op het Binnenhof
met op de achtergrond de kist van Ledenberg aan de galg.
De dode Ledenberg was alsnog tot de galg veroordeeld. Men sleepte zijn kist naar het galgenveld van Rijswijk. Daar hing de kist eenentwintig dagen aan de strop te schande. Pas door bemiddeling van mocht de weduwe haar man tenslotte laten begraven aan de noordkant van de kerk van Voorburg. De dorpelingen waren echter woedend over de aanwezigheid van een zelfmoordenaar op hun kerkhof. Toen een stel opgeschoten jongens de kist opgroef, hem met stenen bekogelde en onder gejoel in een droge sloot gooide, stak de schout geen hand uit om het te verhinderen. Het lijk werd opnieuw begraven maar de familie besefte wel dat het gevaar van grafschennis hiermee niet geweken was.
De dochter van Ledenberg, Swana geheten, was getrouwd met Adam van Lockhorst . Deze Utrechter had kort tevoren de heerlijkheid Zuylen en Westbroek gekocht. In het diepste geheim liet hij de kist van zijn schoonvader opgraven. Ledenberg kreeg nu een stille herbegrafenis in de kerk van Zuylen.
Ondanks verbouwingen, brand en wederopbouw van het kerkje is het zerkenveld verder met rust gelaten.
Belle van Zuylen zou ruim twee eeuwen later in hetzelfde kerkje worden gedoopt en er later ook in het huwelijk treden.
In de nog ongepubliceerde resultaten van een diepgaand genealogisch onderzoek 2), komen de familiebanden tussen Gillis van Ledenberg en Belle van Zuylen aan het daglicht; de dochter van Adam van Lockhorst en Swana van Ledenberg trouwde met Gerard van Reede . Diens enige dochter werd op 12 -jarige leeftijd uitgehuwelijkt aan de 22 – jarige Jacob Hendrik van Tuyll van Serooskerken . De zeer jonge bruid zou de grootmoeder worden van Diederik Jacob van Tuyll van Serooskerken(1707-1776). Diederik trouwde in 1739 met de toen nog 15-jarige schatrijke Helena Jacoba de Vicq (1724-1805), die in 1740 het leven schonk aan een meisje dat de naam Isabella Agneta Elisabeth ontving. Deze dochter van de Verlichting zou als een schitterende plaats in de literatuurgeschiedenis van de 18de eeuw veroveren.
Copyright Thera Coppens
Verschenen in: Achterpagina NRC Handelsblad 7 december 1993 en 'Het gouden zoutvat'.
1) Uit: 'De edelman' door Belle van Zuylen. Vertaling Robert Egeter van Kuyk, Amsterdam 1975.
2)inmiddels gepubliceerd door W.A. Wijburg te Utrecht
