Alle hoogtepunten in het leven van een mens vinden in bed plaats: je wordt er geboren, je beleeft er je bruidsnacht, je baart er je kinderen en je sterft er. Bovendien brengen we eenderde van ons leven slapend in bed door. Getallenfreaks hebben uitgerekend dat dit in een gemiddeld mensenleven neerkomt op 200.000 uren. Ik word al moe als ik er aan denk: tweehonderdduizend keer wakker worden en opstaan!
 |
 |
|
 |
Je zou verwachten dat het bed - dat zo'n prominente plek in ons bestaan inneemt - wel heel nadrukkelijk in het huis aanwezig is. Vreemd genoeg zetten wij het bed in een aparte kamer waarvan de deur voor bezoekers gesloten blijft. Maar tot enkele eeuwen geleden was het bed bij alle rangen en standen het belangrijkste meubel, dat rijk gestoffeerd in de mooie, verwarmde kamer of zaal pronkte. De vrouw ontving er haar visite, de man zijn zakenrelaties, de prins zijn secretaris, de koning zijn ambassadeurs. Het was de bedoeling dat de bezoekers onder de indruk kwamen van de rijk geplooide satijnen beddengordijnen of het vergulde snijwerk van de bedstijlen. Waar zijn al die pronkbedden gebleven?
Van bedstede tot hemelbed
Historische bedden zijn in Europa kostbaar en zeldzaam. Van de bedden waarop rijke Italianen zich in de renaissance neervlijden, zijn alleen ontwerptekeningen bewaard gebleven. De tand des tijds knabbelt graag aan textiel en van de kleurrijke beddengordijnen bleef niets bewaard. Op middeleeuwse altaarstukken knielt de heilige maagd Maria vaak bij een prachtig hemelbed om de blijde boodschap van de engel te vernemen. Daardoor weten we hoe de luxe bedden er ongeveer hebben uitgezien. Ze werden na langdurig gebruik meestal in de open haard opgestookt of verzaagd. Soms komen we een paneel met houtsnijwerk tegen, dat misschien het hoofd- of voeteneinde van een bed is geweest.
Boeren of dienstknechten hadden geen geld om hun oude bedstede door een nieuwe te vervangen. Daardoor kunnen we - bijvoorbeeld op de zolder van de bedienden in het Poptaslot te Marssum - nog een bedstede uit de vroege zeventiende eeuw zien staan.
De kamers van het personeel werden nooit verwarmd. Om de lichaamswarmte vast te houden gingen de houten beddendeurtjes 's nachts dicht. De Marssumse bedstede heeft nog een kinderlade, waarin de kleintjes 's nachts onder hun ouders te ruste werden gelegd. Deze ongezonde gewoonte is verdwenen maar de uitdrukking 'ondergeschoven kind' bleef in het taalgebruik bestaan.
Museum Flehite in Amersfoort pronkt met een luxueuzer eikenhouten hemelbed uit de zeventiende eeuw. Het is behangen met effen, groene gordijnen die de tocht weerden en het echtpaar een beetje gevoel van intimiteit gaven. Hier geen kinderlade maar een eikenhouten schommelwieg, die de moeder vanuit het bed door middel van een koordje liet schommelen. Om de kostbare hemelbedden van vorsten en vorstinnen uit dit tijdperk te zien, moeten we naar hun paleizen.
Hemel op Het Loo
In de statige Bedcamer van sijn conincklijke majesteyt Stadhouder Willem III op Paleis Het Loo staat sinds januari 1999 een imposant hemelbed uit ca 1698 bekleed met karmozijnrood zijden damast. Het is een z.g. bed á la duchesse; de hemel steunt niet op vier bedstijlen maar lijkt joyeus boven de matras te zweven omdat hij met koorden aan het plafond is opgehangen.
Bij zo'n hemelbed rijst meteen de vraag waarom de mensen in hemelsnaam zoveel eeuwen lang onder een beddenhemel hebben geslapen? En waarom wij niet?
Om dat te begrijpen moeten we naar de houten plafonds van oude huizen en kastelen kijken. Die plafonds waren mooi beschilderd maar tussen de kieren door viel stof en vuil van de bovenverdieping omlaag. Om maar niet te spreken van allerlei ongedierte. Bovendien zou men wel eens tussen de planken van de vloer naar beneden kunnen gluren. Dat was niet denkbeeldig! Ik ontdekte in een kasteel aan de Loire, waarin de Franse koningin Catharina de' Medici vaak met het hof vertoefde, een luikje in de vloer. Zo kon de koningin de bedkamer van haar gemaal - die er een maîtresse op nahield - bespieden. Redenen genoeg dus om het bed af te dekken met een hemel.
Aanvankelijk was de hemel niets dan een doek, die in de zestiende eeuw soms de vorm van een tentdakje kreeg, zoals op de ontwerptekeningen uit Milaan te zien is. In de loop der tijden werd de hemel beladen met ornamenten. Op de vier hoeken plaatste men pluimen (lit á quenouilles = spinrokken), het familiewapen, verguld houtsnijwerk, zijden kwasten en andere tierelantijnen. Wie in bed lag had zicht op de onderkant van de beddenhemel, die beschilderd werd met mythologische taferelen. In Paleis Versailles stonden ten tijde van Lodewijk XIV meer dan vierhonderd bedden. Bij de een zag je de roof van de Sabijnse maagden, bij een ander paarde de naakte Leda met Zeus, in de gedaante van een zwaan. Deze taferelen waren natuurlijk bedoeld om les refroidis te stimuleren. Met hetzelfde doel zijn er ook vaak spiegels in de hemel gezet. Ouder wordende vorsten prefereerden - ter bevordering van hun nachtrust - een Bijbels tableau boven het hoofd.
Het kraambed
Toen het hemelbed hoogtij vierde, bestond het gevoel van privacy nog niet.
Ik kan oprecht medelijden hebben met vorstinnen als Anna van Oostenrijk koningin van Frankrijk die op 5 september 1638 in Chateau Saint-Germain op haar hemelbed in het bijzijn van tweehonderd hovelingen de dauphin - de latere Zonnekoning - baarde. De tragische Marie Antoinette had al tien uren weeën doorstaan toen ze op 7 december 1778 in het bijzijn van de hele hofhouding haar kind baarde. Het was 'slechts' een meisje: Marie-Thérèse. In plaats van een hoffotograaf heeft de kunstenaar G. de Saint-Auban het tafereel rond het lit d'ange in een schets vereeuwigd. Daarop is goed te zien dat het hemelbed op een podium is geplaatst, door een balustrade van de zaal gescheiden. De familie, de priesters en lijfartsen mochten op de verhoging om de koningin heen staan. De rest van de hofhouding bevond zich daar achter en amuseerde zich tijdens de langdurige bevalling met kaarten en roddelen. Er werd ook muziek gemaakt ter verpozing.
Het bruidsbed
Het naar bed dansen van de bruid was een gewoonte die bij alle rangen en standen voorkwam. Toen de 14-jarige Willem van Oranje-Nassau, zoon van Amalia van Solms en Frederik Hendrik met de pas 9-jarige Mary Stuart trouwde, is deze ceremonie tot in de details beschreven. Na het bruidsbanket begaf de bruid zich naar het bruidsvertrek. Ze ontdeed zich met behulp van haar hofdames van haar bruidsjapon en kreeg een nachtjapon aan waarvan de zomen tegen elkaar werden genaaid, want ze was te jong om haar maagdelijkheid te verliezen. Zo legden ze prinses Mary in het hemelbed. Daarop zwaaiden de deuren open en traden hertogen, graven en prelaten in vol ornaat binnen. Ze schaarden zich om het bruidsbed. Nu maakte de bruidegom in nachtgewaad zijn entree, begeleid door zijn schoonvader Karel I . De koning tilde Willem op en legde hem naast de bruid. Toen ze elkaar aanraakten was het huwelijk symbolisch 'geconsumeerd' en de politieke verbintenis tussen Engeland en de Republiek der Verenigde Gewesten een feit. Daarna begonnen de toespraken die ruim een uur duurden. Aan het eind kreeg de hofnar het woord. Hij maakte allerlei dubieuze grappen en gaf tot slot een cadeau aan de bruidegom; het was een zilveren schaar. De aanwezigen dachten aan Mary's dichtgenaaide nachthemdje en lachten zich krom maar het bruidje zat met hoogrode konen tegen de kussens.
Het sterfbed
Dezelfde prins Willem was met zijn gemalin Mary Stuart aanwezig bij het overlijden van zijn vader Frederik Hendrik van Oranje-Nassau. In de namiddag van 13 maart 1647 leek zijn einde nabij. In de bedkamer op het Binnenhof was het stampvol. De stervende lag in een Hollands hemelbed met vier bedstijlen. De beddengordijnen waren omhoog geslagen zodat iedereen het gelaat van de stervende goed kon zien. Amalia van Solms hield de hand vast van haar innig beminde man. Haar dochters en schoondochter, zoon en schoonzoon waren op dit ogenblik waarschijnlijk liever alleen geweest met de stervende. Maar dat werd hen niet vergund. De gecommitteerden der Staten-Generaal en die der Staten van Holland en de afgevaardigden der steden hoorden er bij te zijn evenals Constantijn Hygens, Jacob Cats, de dominee en de hofpages. Ze stonden van 's avonds zeven uur tot de volgende morgen vijf uur om het hemelbed geschaard. Toen blies de oude Stadhouder de laatste adem uit. Van de dodelycke uytgang van syne hoogheyt Frederik Hendrik werd een gravure gemaakt waarop alle personen een cijfertje boven het hoofd hebben. Dat cijfertje verwijst naar hun naam onder de afbeelding. De gravure werd in een hoge oplage verspreid.
De empirebedden
In de mode van het bed begon aan het einde van de achttiende eeuw iets te veranderen. Behalve het lit á la duchesse, kwam het lit á la Polonaise - dat met de lange kant tegen de muur stond - in zwang. De gordijnen werden om een houten of metalen 'paviljoen' gedrapeerd, bekroond met pluimages, een kroon of andere ornamentiek. Twee, drie of zelfs vier matrassen vormden geen uitzondering. Het bed stond op een verhoging in een rijke alkoof, soms geflankeerd door Corinthische zuilen. Dit is onder meer mooi te zien in de wijnrode slaapkamer van Hendrik Sander in het Huis van Loon op de Keizersgracht. Omstreeks 1800 kwamen bij de opgravingen in Pompeï tal van elegante romeinse gebruiksvoorwerpen tevoorschijn. Ze inspireerden de ontwerpers van het keizerrijk; de lichtvoetige empirestijl was geboren. Waarschijnlijk was het Lodewijk Napoleon, een jongere broer van de keizer, die in Parijs een mooi empire staatsiebed heeft laten maken, dat hij als koning van Holland in Den Haag heeft beslapen. Na zijn ontslag werd het bed gebruikt door zijn opvolger koning Willem I van Oranje. Het is nu te zien op Paleis Het Loo. Het mahoniehouten bed heeft zijwangen á la flasques en is beslagen met verguld bronzen ornamentiek zoals bladwerk van acanthus, palmet en laurier, rozetten en profieltjes van godinnen uit de oudheid.
Op Château Malmaison bij Parijs, het buitenverblijf van keizerin Joséphine de Beauharnais, staat het mooiste empirebed dat ik ken. Met haar verfijnde smaak en geroemde elegantie schiep Joséphine een droomvertrek bekleed met karmozijnrode draperieën waarmee de roomkleurige gordijnen van haar bed prachtig contrasteren. Keizer Napoleon liet de wanden van zijn slaapkamer behangen met geplooid doek, dat aan een legertent doet denken.
Veldbed
De Russische tsaar Paul adoreerde de Pruisische, militaire tucht en kreeg een afkeer van de week makende, donszachte beddenweelde in zijn paleizen in en om Sint-Petersburg. Hij liet een hard, ijzeren veldbed in zijn slaapkamer plaatsen. Toen hij in 1801 in zijn slaapkamer werd vermoord spatte zijn bloed op dit veldbed, dat sindsdien door zijn weduwe als een relikwie werd gekoesterd.
Willem Frederik van Oranje-Nassau die met de dochter van de tsaar trouwde, volgde het voorbeeld van zijn Russische zwagers en liet een veldbed in zijn Haagse paleis plaatsen. Dit merkwaardige, messing veldbed van koning Willem II wordt ook in Paleis Het Loo bewaard. Het kan vanuit de leren koffer worden uitgeklapt. In de bergruimte van de koffer is plaats voor twee linnen opblaasmatrasjes. Op een bijpassende beugel konden gordijnen worden gedrapeerd, versierd met speren en andere martiale symbolen.
De bedden van Willem III en Wilhelmina
Bij een bezoek aan Het Loo wekt het reusachtige bed dat koning Willem III in 1873 bij een meubelmaker in Lausanne kocht, altijd verbazing en niet zelden afgrijzen op. Het is vervaardigd van beukenhout, notenhout, buxushout, ebbenhout, ingelegd met ivoor, parelmoer en messing. Op dit bed, dat oorspronkelijk een hemel had, overleed de laatste koning uit het Huis Oranje-Nassau. Zijn dochter koningin Wilhelmina, sliep ook in dit vertrek. Maar het zware, sombere ledikant van haar vader moest de deur uit en werd vervangen door een witgelakt, eenvoudig ledikant in Louis XIV-stijl.
Bij het zien van historische bedden denk ik steeds aan de mens, die hier slapend, dromend, vrijend, barend, piekerend of stervend eenderde van zijn leven heeft doorgebracht. Lijders aan slapeloosheid lagen hier urenlang op Morpheus te wachten.
Spectaculair hemelbed in de 'Rode slaapkamer'
van Museum Huis van Loon op de Keizergracht in Amsterdam.
In de z.g. Schaapjeskamer van Huis van Loon heeft een achttiende eeuwse bewoner er een charmante oplossing voor bedacht; hij liet in Nîmes een fraaie wandbespanning drukken met tientallen schaapjes tussen takken, gebladerte en bloemen. De schaapjes komen ook terug in de stoffering van het bed. Tijdens het tellen van al die schaapjes zou de zoete slaap moeten komen, die de mens rust en ontspanning, vergetelheid en mooie dromen schenkt - eenderde van het leven lang.
Copyright Thera Coppens
Verschenen in: Nouveau, 24 november 2004
Met dank aan Paul Rem, conservator Paleis Het Loo
