Europalia, Brussel waarop België ons in 2003 tracteerde, bood een rijk menu aan tentoonstellingen, muziek, podiumkunsten, film en literatuur in plaatsen verspreid over het hele land. Het goed gekozen thema vervulde de droom van veel samenstellers: de Italiaanse kunst en cultuur. Een van de indrukwekkendste tentoonstellingen vond plaats in het Brusselse Paleis voor Schone Kunsten:

Een bijzondere renaissance. Het hof van de Estes in Ferrara

In het Quattrocento - de vijftiende eeuw - bloeide aan allerlei Italiaanse hoven een nieuwe kunst op, maar nergens nam deze zo'n bizarre vorm aan als aan het hof van de hertogen van Este in Ferrara. Hun hang naar aristocratie, verfijning en fantasie werd vertaald door schilders als Cosmè Tura, Francesco del Cossa, Ercole de' Roberti en Dosso Dossi.
Deze winter kunnen we door twee eeuwen van Ferrara dwalen, de stad die zijn surrealistisch karakter nooit heeft verloren.

Nog altijd roepen de rechte straten van Ferrara een gevoel van betovering op. Het middaglicht breekt op duizenden geslepen stenen van het Palazzo Diamanti, voor de middeleeuwse kathedraal liggen gebeeldhouwde monsters met klauwen en snavels en op een zuil zit de bronzen Borso d'Este, aan wie de stad zijn raadselachtige fresco's in het Palazzo Schifanoia dankt. In het hart van Ferrara rijst het ongenaakbare Castello Estense op, waar de hertogen en hertoginnen zetelden.

Grazia Agostini, samensteller van de tentoonstelling in het paleis voor Schone Kunsten in Brussel en directeur van de Pinacoteca Nazionale in Ferrara zegt: 'De Estes waren zich er zeer van bewust dat ze het oudste en meest aristocratische geslacht van Italië vormden. In hun hart vonden ze bijvoorbeeld de rijke Medici's van Florence te min omdat deze van kooplieden afstamden. Ferrara was een weeldelievende stad met een universiteit die een belangrijk centrum van humanistische wetenschappen was. De renaissancekunst van Ferrara ontwikkelde onder de Estes een uniek, bizar karakter.'

Middeleeuwen

De tentoonstelling in Brussel verenigt meer dan driehonderd werken zoals schilderijen, miniaturen, wandtapijten, medailles, sculpturen. De opzet is veelzijdig en gedurfd: door de projectie van oude filmbeelden die de Sica, Visconti en Antonioni van Ferrara maakten, zetten de bezoekers een eerste stap in de historie van stad.
Via de nagebootste kasteelpoort betreden ze het domein van de Estes tijdens de Middeleeuwen. Behalve de aristocraten, die zich op het Castello omringden met luxe en verfijning, leren we ook de kleine lieden van het platteland kennen. 'Ferrara is de enige Italiaanse stad die niet tussen heuvels maar in het moerassige laagland van de Po is gelegen. Daardoor lijkt het wel wat op het Vlaamse vlakke land met al zijn kanalen,' zegt Grazia Agostini.

Vlaanderen was ook op het gebied van de kunst nauw met Ferrara verbonden. In de Palazzi en kerken klonk muziek van Adriaan Willaert, Josquin des Pres en Jacob Obrecht, van wie mooie muziekbladen te zien zijn. Hertog Leonello d'Este hield van het werk van Vlaamse schilders als Rogier van der Weijden, wiens triptiek tentoongesteld wordt en die omstreeks 1460 een portret van zijn bastaardzoon Francesco mocht schilderen.

De studiolo van Leonello is aan de hand van geschriften tot in details nagebouwd en maakt een sobere indruk; een schrijftafel, twee houten banken, een credenza, een tafeltje met kandelaar en drie krukjes. Dat was de omgeving waarin hij zijn studies verrichtte. De grootste schat vormde daarin de schilderijen van de negen muzen, godinnen van de creatieve inspiratie uit de Oudheid. Zes muzen hebben de eeuwen overleefd van wie er drie op de tentoonstelling te zien zijn: Urania, Erato en Polyhymnia. Van de eerste - de godin van de astronomie - is de schilder niet bekend. Ze verenigt alles in zich dat de Ferrarese schilderschool van het quattrocento zo fascinerend maakt. Urania zetelt op een wonderlijke troon, ingelegd met edelstenen. Op de leuning staat een opengeslagen maar onleesbaar boek. In haar linkerhand houdt ze een astrobolarium, een instrument dat aan het hof van d'Este veelvuldig gehanteerd werd om de stand van de hemellichamen te meten. Haar bleek profiel tekent zich af tegen het onwezenlijk blauw van de hemel. Op de beide hoeken van haar zetel staan kleine, witte eenhoorns onder minuscule boompjes. Agostini: 'De eenhoorns steken de hoorn in het water. Ze symboliseren het werk van de Estes, die de moerassen rond de stad hebben drooggelegd en het land in cultuur brachten. Ze plaatsten de eenhoorn in hun blazoen. Je kunt zien dat de schilder geïnspireerd werd door Piero della Francesca; hetzelfde perspectief en hetzelfde blauw.'

Een van de topstukken van de tentoonstelling vormt het portret dat Pisanello van Leonello d'Este maakte. Zijn haar is op het voorhoofd en in de nek volgens de heersende hofmode hoog weggeschoren.

hertogeste

Voor de kleuren van zijn kleding en juwelen liet hij zich dagelijks adviseren door zijn astroloog Pellegrino Prisciani, die aan het hof een machtige positie innam. Onder de tientallen bronzen renaissance medailles die op de tentoonstelling te zien zijn, bevindt zich er een met zijn portret. Religieuze en 'heidense' kunst mengden zich moeiteloos aan het hof van Ferrara: de kapelaan en de astroloog zaten aan één tafel. In de zaal van de miniaturen wordt een kostbare bijbel van de hertog getoond, rijk geïllumineerd met goud en kleurrijke symbolen.

Borso en Schifanoia

Na de dood van Leonello d'Este in 1450 voerde zijn kunstminnende broer Borso d'Este het bewind over het hertogdom Ferrara, Modena en Reggio. Borso viel niet alleen het reusachtige Castello d'Este ten deel maar ook de delizie, kleine paleizen aan de rand van de stad of daarbuiten. Ze zijn allemaal verdwenen behalve Palazzo Schifanoia (schifa = verjagen noia = verveling. Dus: Weg met de verveling). Borso liet op het bestaande delizia een verdieping bouwen. Daarin schiep hij zijn beroemde, met freso's beschilderde Salone dei Mesi. In deze kleurige en mysterieuze ruimte die 24 meter lang is, elf meter breed en 7,5 meter hoog, zijn rondom de twaalf maanden van het jaar afgebeeld.

Het was natuurlijk onmogelijk de originele fresco's naar Brussel te vervoeren maar op de tentoonstelling worden ze met multi mediale middelen op de wanden getoverd. Waar je in Ferrara met het hoofd in de nek naar raadselachtige details staat te turen, kun je in Brussel naar wens fragmenten uitlichten en vergroten. De maanden zijn steeds in drie, horizontale banen geschilderd; in de bovenste de heidense godenwereld, in de middelste de tekenen van de zodiac en in de onderste het hof van Borso in Ferrara. De maand mei - met de triomf van Apollo - is het best bewaard. Een bijna naakte man zit met een grote sleutel in de hand, het hoofd omwikkeld met een witte tulband boven de Taurus. Daar onder wordt een kleurrijke palio gehouden, gadegeslagen door de hertog en diens hovelingen. Behalve paarden, ezels en mannen namen ook vrouwen deel aan de hardloopwedstrijden. Hun korte, opwaaiende rokjes vormden echter een aanleiding voor Borso om de vrouwen van deelname uit te sluiten, een verbod dat tien jaar later door zijn opvolger werd opgeheven.

schifanoia1

De maanden juni, juli, augustus en september zijn van de hand van Cosmè Tura, leider van de Ferrarese schilderschool. Er is op de tentoonstelling een aparte zaal aan deze fascinerende kunstenaar gewijd, die een bijna surréalistische sfeer wist op te roepen in zijn werken. Van de zeven schilderijen toont zijn tondo met het Martelaarschap van de Heilige Maurelio dat Turo nog worstelde met zijn Gotische opvattingen. Hij tracht in navolging van Mantegna een perspectief te scheppen, wat niet helemaal lukt. Zijn schilderijen zijn zoekplaatjes waarop je dansende aapjes, kronkelende oranje wimpels en kleine pages ontdekt, die niets met het thema te maken hebben maar waarin ze zich toch thuis voelen. De veelzijdige Tura, die ook beeldhouwde, boetseerde en bijdragen aan theatervoorstellingen leverde, stierf op zeer hoge leeftijd onder het bewind van Ercole I d'Este, opvolger van Borso.

Ariosto aan het hof van Este

Ercole d'Este liet het regeren over aan zijn wijze en mooie vrouw: Eleonora d'Aragon dochter van de koning van Napels. Zelf maakte hij het liefst plezier en ging met zijn vrienden op jacht. Ercole en diens zoon Alfonso I dweepten met het Bourgondisch ridderideaal. Het is geen wonder dat in Ferrara de drie belangrijkste heldendichten van de renaissance ontstonden: de Orlando innamorto en de Orlando furioso door Ludovico Ariosto en het religieuze Gerusalemme liberata door Torquato Tasso.
Ariosto schreef tussen 1504 en 1531 zijn meesterlijke epos over ridder Orlando Furioso, die in de Lage landen als Razende Roeland vermaard werd. Op de Brusselse tentoonstelling zijn projecties te zien van een moderne conceptie van de Orlando, opgevoerd op de Piazza de Castello te Ferrara. Deze theateropvoering bewijst dat er een tijdloze kracht van het sprookjesachtige thema uitgaat. Net als in de zestiende eeuw toen de fresco's met scènes uit de Orlando werden bewonderd, luisteren we ademloos naar regels als:

Rond eind oktober, toen in bos en gaarden
De boom zich van zijn lover zag ontdaan,
Zodat zijn kaal skelet zich openbaarde,
Zijn groene glorie bevend was vergaan,
En trekvogels tezaam hun tocht aanvaardden,
Ving graaf Orlando's liefdesqueeste aan.
Hij is een winter lang op zoek gebleven
En heeft het ook daarna niet opgegeven.

Vertaling Ike Cialona

In de renaissance kreeg Ferrara een duidelijke stadsstructuur met een modern stratenplan waar voor het eerst in Europa trottoirs werden aangelegd. De wandelaars hoefden hun voeten niet meer te bevuilen met modder en drek van wagens, paarden en varkens. Er verrezen nieuwe kerken en kloosters en de stadswallen - nu nog een van de grote attracties van de stad - werden uitgelegd zodat er meer ruimte kwam. Hertog Alfonso I d' Este trouwde na de dood van zijn eerste gemalin met Lucrezia Borgia. Daarmee riep hij de woede op van zijn zuster Isabella d'Este, gehuwd met de hertog van Mantua. Ze wees haar broer terecht op de slechte reputatie die de gevreesde Borgia's in het Vaticaan en ver daar buiten genoten. De drieëntwintigjarige Lucrezia dochter van paus Alexander VI, was al twee keer getrouwd geweest: haar eerste man was op bevel van de paus van haar gescheiden en de tweede werd op last van zijn criminele zwager Cesare Borgia gewurgd. Behalve een rijke bruidsschat zou Lucrezia - die van incestueuze verhoudingen met haar vader en broer werd beschuldigd - Ferrara niets goeds kunnen brengen, zo meende Isabella. Maar toen Lucrezia haar intocht hield was iedereen verrast over haar schoonheid, intelligentie en beminnelijkheid. Ariosto schreef: 'Wat is tin vergeleken bij zilver, wat is koper vergeleken bij goud, wat is de wilde papaver vergeleken bij edelstenen, wat zijn andere vrouwen vergeleken bij Lucrezia?'

De nieuwe hertogin d'Este baarde twaalf kinderen waarna ze in 1519 diep betreurd overleed. Van Lucrezia zijn in Brussel enkele onbekende portretten te zien, zoals een in zilver gegraveerde afbeelding waarop ze met haar zoon Ercole II staat afgebeeld. Ze onderhield een innige vriendschap met Pietro Bembo. Toen Titiaan na de dood van Lucrezia aan het hof van Alfonso I werd ontboden, schilderde hij behalve het beroemde portret van de hertog ook een portret van de humanistische dichter Bembo. Alfonso I vatte liefde op voor Laura Danti, die onsterfelijk werd door het bedwelmende portret dat Titiaan van haar schilderde.

Met het bewind van Lucrezia's zoon Ercole II die van 1559 tot 1597 Ferrara bestuurde, maakte het hertogdom een laatste bloei door. Hadden zijn voorouders de Ferrarese Dominicaner monnik Savonarola op beschuldiging van ketterij in 1498 de dood op de brandstapel zien vinden, onder het bewind van de laatste d'Este deed een protestantse hertogin haar intrede in het Castello d'Estense: Renate de France. Het hertogelijk paar liet geen zonen na en bij de dood van Ercole II zag paus Clemens VIII zijn kans schoon: zijn troepen verwoestten en plunderden de rijke stad, het hele hertogdom werd ingelijfd bij de pauselijke staat. 'Sindsdien was Ferrara leeg, er heerste stilte,' zegt Grazia Agostini bewogen; 'Het was een stad zoals Giorgio De Chrico hem in de twintigste eeuw schilderde: kale façades, verlaten pleinen en spookachtige, monumentale gebouwen. Daarom wordt een bezoek aan Ferrara met het werk van De Chirico afgesloten passend begeleid door muziek van Monteverdi en de componiste Angelica Etancredi.'

 

Copyright Thera Coppens

Verschenen in: Vitrine, november/december 2003

 OmslagSuzanne


 johanna en margaretha klein  

  OmslagSuzanne   

 OmslagSophie    

 omslaghortense

E OmslagSuzanneHistorisch Toerisme Bureau

* Hofjapon van Prinses Sophie * Bonaparte * Caesar aan de Amstel

 Tromplaan 7A 3742 AA Baarn E. This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Go to top