Over het tragische leven van haar enige zoon kroonprins Carl Augustus en de heropening van het Goethe – Schillerarchief in Weimar

Op een regenachtige julidag van 2012 werd het Goethe-Schiller Archief in Weimar na een langdurige restauratie en renovatie plechtig heropend. Het heeft bijna 10 miljoen euro gekost, maar het resultaat verbluft iedereen. Michael Prinz zu Sachsen-Weimar-Eisenach behoorde tot de eregasten. Van de Koninklijke uit Den Haag was niemand aanwezig. En toch dankt Weimar zijn grote literaire schatten en het wereldberoemde monument aan de Oranjeprinses Sophie (1824-1897), dochter van koning Willem II. Toen zij haar archief in 1896 inwijdde, was het een dag van triomf. Maar haar gezicht droeg de sporen van een groot verdriet.

GoetheSchillerarchief

In de Duitse media werd deze zomer vaak herinnerd aan de inwijdingsceremonie van het archief die honderdzestien jaar geleden plaatsvond. Groothertogin Sophie reed toen met haar echtgenoot Carl Alexander in een koets getrokken door vier paarden de heuvel aan de Ilm op naar het gloednieuwe, uit wit zandsteen opgetrokken bouwwerk. In de volgkoetsen zaten haar dochters met hun echtgenoten en haar kleinkinderen. Het was voor Sophie een dag van triomf omdat ze er ondanks de tegenwerking in was geslaagd, haar kostbare literaire erfenis van Goethe en Schiller in een door haar gefinancierd gebouw onder te brengen. Daarmee zette ze de kroon op een bewind, dat al ruim drieënveertig jaar duurde.

Het gezicht van de tweeënzeventigjarige Sophie was getekend door een recent verlies. Haar enige zoon Carl August was op 20 november 1894 overleden. En iedereen die de kleine vorstin in haar met parels getooide zijden japon rechtop de handschriftenzaal zag betreden, bewonderde haar om de wijze waarop ze deze zware slag droeg. Het Je maintiendra dat in het wapen van haar familie staat was levenslang door haar in praktijk gebracht; ze wist zich ook onder de moeilijkste omstandigheden staande te houden.

Sophie Carl Alexanderklein

Toen Sophie achttien jaar was, werd ze uitgehuwelijkt aan haar volle neef erfgroothertog Carl Alexander van Saksen Weimar Eisenach, die zes jaar ouder was. Het bruidspaar vertrok per stoomschip over de Rijn naar Duitsland. In het Paleis op de Kneuterdijk liet Sophie haar vorstelijke ouders en drie broers achter. De dochter van de Engelse ambassadeur schreef in haar memoires: 'She was the pet of not only the Royal Family but I may say of the whole society at the Hague.'

In oktober 1842 kwam ze in Weimar aan waar iedereen zich over haar amuseerde want de Nederlandse prinses was heel klein. Ze reikte met haar hoofd maar net tot de schouder van haar lange, slanke bruidegom. Tot vreugde van het hele volk kregen Sophie en Carl Alexander in 1844 een zoon: Carl August. De kleine prins sprak sterk tot de verbeelding van hun huisvriend Hans Christiaan Andersen, die tijdens een bezoek aan hun zomerverblijf de Ettersburg een van zijn beroemde sprookje aan hem opdroeg. Carl August kreeg nog drie zusjes: Marie-Alexandrine, Anna Sophia en Elisabeth. Het middelste prinsesje overleed als kind aan een oorontsteking, een verlies dat haar moeder voor de rest van haar leven met zich meedroeg.

Toen Sophie en Carl Alexander na de dood van de oude groothertog in 1853 aan het bewind kwamen, bleek al gauw dat de troonopvolger geen sterk vorst was; hij liet zich leiden door zijn verbeelding, maakte veel plannen die hij nooit voltooide en reisde liever met zijn joyeuze vrienden langs Italiaanse kunststeden dan te regeren. Gelukkig nam zijn gemalin de touwtjes stevig in handen en kreeg de kans zich in Weimar op velerlei gebieden te ontplooien. Bij het groothertogelijk paar stond de cultuur hoog in het vaandel. Tijdens hun bewind werd het bronzen dubbelstandbeeld van Goethe en Schiller op de Theaterplatz onthuld, dat nog altijd het ikoon van de stad Weimar is en jaarlijks vele duizenden bezoekers lokt. Ze bouwden een museum voor hedendaagse kunst en ontvingen schrijvers, musici en schilders aan hun hof.

GoetheSchillerbeeld

Toen de erfgroothertog Carl August groter werd, begon zijn vader zich steeds meer aan hem te ergeren. Want in tegenstelling tot zijn ouders had de jongen geen gevoel voor de schone kunsten. Hij ging het liefst op jacht in de wouden van Thüringen, hij hield van paarden en honden en het pure boerenleven. Sophie nam haar geliefde zoon in bescherming tegen de driftaanvallen van zijn vader. Ook zij hield veel van de natuur. Al sinds haar meisjesjaren bezat ze bij Paleis Soestdijk een boerderijtje waar ze op klompen liep en zich kon uitleven bij haar koeien, paarden en pluimvee.

Met haar zoon Carl August ging ze uit rijden op haar raspaarden, ze onderrichtte hem in staatskunde en bereidde hem zo goed mogelijk voor op zijn toekomstige positie als groothertog. Ze spande zich in om hem uit te huwelijke aan prinses Theresa dochter van prins Peter van Oldenburg, een bloedverwante van de tsaar. Carl August bleef er tamelijk onverschillig onder. Hij weigerde Frans te leren wat de internationale hoftaal was en hij sprak zijn landstaal met een Thürings accent. Bij zijn bezoek aan zijn verloofde prinses Therese in het luisterrijke hof van Sint-Petersburg maakte hij geen gunstige indruk op de tsaar. Toen Theresa de verloving plotseling verbrak, kreeg groothertogin Sophie een zware klap. De toekomst van het Huis Saksen Weimar Eisenach wankelde, de familie was geblameerd, de schandaalpers stortte zich op hen. Sophie stuurde Carl August op reis naar Afrika en arrangeerde haastig een ander, minder fortuinlijk huwelijk. Bij terugkeer trouwde hij aan de Bodensee met een ver familielid, Pauline van Saksen Weimar Eisenach, opdat de verbroken verloving zo snel mogelijk werd vergeten. Sophies schoondochter was een mollig en gehoorzaam meisje, dat twee zonen baarde. Ze zag haar echtgenoot zelden.

Groothertogin Sophie was blij dat de opvolging van het vorstenhuis nu verzekerd was en ze wijdde zich weer volop aan de vele taken die op haar schouders drukten.

Na de dood van haar vader koning Willem II was haar oudste broer tot koning Willem III ingehuldigd. Omdat hij voortdurend in conflict leefde met de ministers, zijn gemalin en zijn zonen moest zijn zuster regelmatig naar Den Haag komen om de gemoederen te sussen.

Als Sophie de orde in haar vaderland enigszins had hersteld reed ze in de stoomtrein zo snel terug naar Weimar waar ze overstelpt werd met poliyieke en sicaile werkzaamheden. Toen er in 1870 oorlog met Frankrijk uitbrak en haar man en zoon ten strijde moesten trekken, nam ze op voorbeeldige wijze het regentschap over het groothertogdom op zich.

Gevoelsmatig was Sophie het meest verbonden met haar taken op cultureel gebied. Al sinds de dood van de grote schrijver en filosoof Johan Wolfgang von Goethe in 1832 was diens woonhuis aan het Frauenplan in Weimar hermetisch gesloten. Duizenden manuscripten die voor de universiteiten van het grootste belang waren, bleven onbereikbaar. De kleinkinderen en erfgenamen van Goethe konden maar niet besluiten wat er met de nalatenschap van hun geliefde Apapa moest gebeuren. Zenuwziek geworden door de dwang die vorsten en universiteiten op hen uitoefenden hadden de broers Walther en Wolfgang besloten alles maar te laten zoals het was. In 1883 overleed de jongste kleinzoon Wolfgang, een mislukt schrijver. Nu bleef alleen Walther von Goethe nog over. Walther was net als zijn broer ongehuwd. Alles wat hij in zijn leven ondernam strandde op zijn beroemde naam, die bijna een vloek werd. Als mislukt componist trok hij zich schuw terug op de mansarde van het huis aan het Frauenplan. Groothertog Carl Alexander die een bisexuele aanleg had, was sinds zijn kleutertijd innig met hem bevriend. Hij had Walther bij zijn troonbestijging tot zijn Kammerherr aangesteld. Walther was een verstandig, gesloten en overgevoelig mens, die het karakter van zijn vorstelijke vriend maar al te goed kende. Hij wist Sophie steeds meer te waarderen en ze was de enige die hij tenslotte nog vertrouwde.

De groothertogin beschikte niet alleen over bestuurlijke kwaliteiten, ze kon uitstekend organiseren en wist altijd de juiste mensen voor de juiste functies te vinden. Hoewel de vrouw in de negentiende eeuw in de mannenwereld een ondergeschikte rol speelde, oefende zij aan het hof het gezag uit. Maar wat voor Walther ook belangrijk was: Sophie was puissant rijk. Doordat vrijwel haar hele Oranjefamilie was uitgestorven, waren haar enorme erfenissen ten deel gevallen. Ze bezat niet alleen de Russische familiejuwelen van haar moeder Anna Pavlovna, maar ook landgoederen, paleizen, een groot kapitaal en aandelen.

In stilte maakte Walther zijn testament, waarin hij de hele literaire erfenis van zijn beroemde grootvader aan groothertogin Sophie naliet. Bij zijn dood in 1885 wachtte de hele wereld gespannen op de opening van zijn testament.

goetheswerkkamer

Toen de notaris de laatste wilsbeschikking van Walther von Goethe had voorgelezen, stond de verontwaardiging op de gezichten van de aanwezigen te lezen. Een vrouw en nog wel een Ausländerin kreeg de gehele literaire erfenis van de grootste Duitse dichter in handen! Sophie stond op en sprak de beroemde woorden: 'Ik heb geërfd, Duitsland en de wereld zullen mee erven.'

Vanaf dat moment zette ze zich volledig in voor Goethes werken: twee dagen later begaf ze zich naar het woonhuis aan het Frauenplan en ordende met witte handschoenen de bestofte manuscripten die in wasmanden naar het groothertogelijk slot werden overgebracht. Ze koos met zorg geleerden van de universiteiten uit om de dichtwerken, theaterwerken, studies over medische, natuurkundige en mineralogische onderwerpen te ordenen. Toen een professor opmerkte dat ze niet geschikt was om dit werk te doen omdat 'vrouwen nooit iets afmaken' diende ze hem beledigd van repliek. Niemand kon haar dit bezit ontfutselen. Haar hofdame Wanda von Puttkamer toonde ze een batisten zakdoekje en terwijl ze het in haar vuist ineen frommelde zei ze: 'Goethes erfenis is van mij, ik kan ermee doen wat ik wil net als met dit zakdoekje.'

Sophie piekerde er over hoe ze de duizenden papieren een veilige plek kon geven zodat ze voor de wereld behouden zouden blijven. Ze moet een vooruitziende blik hebben gehad want ze was doodsbang voor brand. In 2004 zou de beroemde historische bibliotheek van Anna Amalia in Weimar in vlammen opgaan. De groothertogin daarom liet van haar Oranjekapitaal een archiefgebouw optrekken dat buiten de stad hoog op een rots lag. Alle bomen in de buurt werden gerooid en er mochten geen struiken in de tuin worden geplant om het brandgevaar tot het minimum te beperken. Sophie tekende zelf het ontwerp: het is bijna een kopie van het Petit Trianon bij Versailles. Ze reed met haar hofdame telkens naar de bouwplaats om te controleren of de architect zich wel aan haar instructies hield. Als hij afweek van haar bouwplan tekende ze met haar paraplu lijnen op de grond om haar eis te verduidelijken. Een heel team van geleerden werkte aan de complete uitgave van Goethes werk, die in honderddrieënveertig delen de z.g. Sophienausgabe zou verschijnen. Ze koos zelf de uitgever, het papier, de lettersoort en de kleur van de banden.

sophienausgabe

Toen brak het jaar 1894 aan. Haar zoon Carl August leed aan een ernstige nierkwaal. De artsen hadden geen hoop meer op genezing. Sophie wist het. Maar de waarheid werd voor de zieke verborgen gehouden. In het najaar besloot Carl August naar het warme zuiden te vertrekken. Hij overnachtte met prinses Pauline in Weimar en begon de volgende morgen kalm aan zijn laatste reis. Zijn moeder begeleidde hem naar het station. Haar hofdame Wanda von Puttkamer was getuige van het afscheid: 'Voor hen die dieper konden zien was het afscheid op het station hartverscheurend; de erfgroothertog die vertrok met veel hoop op genezing en de moeder die wel wist dat ze hem misschien niet meer levend terug zou zien. Ik kon lange tijd niet vergeten hoe de oude vorstin op het perron de geliefde zieke tot op het laatst bleef nakijken.'

En toch hervatte Sophie bij terugkeer in haar werkkamer haar correspondentie. Niets mocht aan het leven op het slot veranderd worden. Zelfs de ontvangsten en feesten gingen gewoon door. Tegen haar hofdame zei de groothertogin, dat de leveranciers hun inkomsten zouden moeten missen als ze alles afgelastte.

Op 20 november 1894 voltrok zich het lang verwachte onheil. De erfgroothertog stierf op vijftigjarige leeftijd in Cap Saint Martin bij Monaco. De hofdame schreef: 'Weer verzamelden we ons op het station, deze keer om de stoffelijke resten thuis te brengen, waarmee zo veel liefde en hoop ten grave werden gedragen. De groothertogin ging diep gebukt onder de smart, maar bracht voortdurend de haast bovenmenselijke kracht op om anderen helpen. Ze troostte de weduwe en de kinderen, zorgde voor alles en iedereen.'

Er kwam een stroom vorsten naar Weimar om de overleden troonopvolger de laatste eer te bewijzen. Met compassie volgde Wanda von Puttkamer de condoleancebetuigingen en het grote diner, wat ze '.. een uiterst vermoeiende kwelling voor de naasten' vond. Toen de begrafenisstoet naar het kerkhof vertrok, bleven de vorstelijke vrouwen volgens de gangbare zeden op het slot achter: 'Nog zie ik mijn meesteres staan toen de lijkstoet het slotplein verliet; hartverscheurend bedroefd, maar volkomen beheerst en van een tragische grandeur.'

sophiezitta2

Sophie putte sindsdien kracht uit haar werkzaamheden. Ze was streng voor zichzelf en streng voor anderen. Sommigen waren bang voor haar. Toen de bouw van het archief vorderde besloten de nazaten van de geniale dichter Friedrich von Schiller diens literaire nalatenschap eveneens aan groothertogin Sophie te schenken. Der erfgenamen van Friedrich Hebbel, Mörike en vele anderen zouden dit voorbeeld volgen.

De inwijdingsplechtigheid maakte indruk. Op bevel van Sophie zong het koor van het conservatorium Chorus Mysticus uit Faust II van Goethe. De aanwezigen ondergingen de magie van de taal, die door Robert Schumann een melodie had gekregen.

Toen het applaus was weggestorven hield Sophie zelf een rondleiding door de handschridtenzaal, de bibliotheek, de kamer van de directeur en haar eigen werkkamer om een goed beeld te geven van het gebouw, dat van iedereen zou zijn. Aan het einde van de plechtigheid was ze erg vermoeid maar dat merkten alleen haar dochters, die haar bij terugkeer op het slot aanraadden om vroeg naar bed te gaan. In de daarop volgende lente overleed Sophie kort voor haar drieënzeventigste verjaardag onverwachts aan een hartstilstand.

De heropening van het Goethe- Schillerarchief in 2012 werd een sensatie. Bij de uitbreiding is Sophies ontwerp in tact gelaten maar onder het terras met het betoverende uitzicht over de stad Weimar werd een z,g. Schublade uitgehakt, een extra verdieping onder het bestaande gebouw. De vuurzee van 2004 indachtig, werd er de grootste aandacht besteed aan de brandbeveiliging. Door het hele gebouw zijn rookmelders aangebracht en de 210 000 manuscripten, brieven en andere papieren van Goethe liggen samen met die van Schiller, Liszt en andere grootheden in een ruimte, die onaantastbaar is voor vlammen.

Groothertogin Sophie van Saksen Weimar Eisenach heeft haar belofte 'Ik heb geërfd Duitsland en de wereld zullen met mij mee erven' waar gemaakt. In 2001 werd de literaire erfenis van Goethe door Unesco op de lijst van werelderfgoederen geplaatst.

Haar kleinzoon werd de laatste groothertog van Saksen Weimar Eisenach. Hij vluchtte met zijn gezin naar Silezië om nooit terug te keren. De Eerste en Tweede wereldoorlogen en de Russische bezetting vaagden vele herinneringen weg.

Wat bleef zijn de literaire schatten in het vernieuwde archiefgebouw die dankzij prinses Sophie voor de komende generaties veilig geborgen zijn.

 

Copyright Thera Coppens

Verschenen in: Vorsten Royale, juni 2013

 

 OmslagSuzanne


 johanna en margaretha klein  

  OmslagSuzanne   

 OmslagSophie    

 omslaghortense

E OmslagSuzanneHistorisch Toerisme Bureau

* Hofjapon van Prinses Sophie * Bonaparte * Caesar aan de Amstel

 Tromplaan 7A 3742 AA Baarn E. This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Go to top