Sinds 2001 werelderfgoed van Unesco
In 1897 werd haar kist onder grote internationale belangstelling bijgezet in de grafkelder van de vorsten van Saksen-Weimar-Eisenach; Sophie van Oranje dochter van koning Willem II. Ze vond haar laatste rustplaats naast Goethe, wat voor beiden een eer was. Thera Coppens verklaart waarom.
In 1885 stierf Walther von Goethe, de kinderloze kleinzoon en enige erfgenaam van Johan Wolfgang von Goethe. De wereld hield de adem in. Wie zou de nalatenschap van de Duitse genie erven? Walther was eigenaar van het huis van zijn grootvader in Weimar dat van de kelder tot het dak gevuld was met culturele schatten. Ze lagen daar al een halve eeuw onaangeroerd in stoffige vertrekken. Toen de notaris in een overvolle zaal de naam noemde van de erfgenaam, ging er een siddering door de menigte: het was Sophie groothertogin van Saksen-Weimar-Eisenach prinses van Oranje. Niemand accepteerde dat dit Duitse literaire erfgoed in handen viel van een vrouw en nog wel een buitenlandse. De groothertogin stond op. Ze was heel klein van gestalte. Waardig sprak ze de beroemde woorden: 'Ik heb geërfd. Duitsland en de wereld zullen met mij erven.'
Het sterfkamertje van Goethe
Prinses Sophie was in 1824 geboren in het Haagse Paleis Kneuterdijk als enige dochter van kroonprins Willem Frederik – de latere koning Willem II - en Anna Pavlovna. Tien jaar later mocht het prinsesje met haar moeder een bezoek brengen aan haar tante Maria, die met de groothertog van Saksen-Weimar-Eisenach was getrouwd. In het luisterrijke slot aan de Ilm maakte Sophie kennis met haar knappe neef, de zes jaar oudere troonopvolger Carl Alexander. De stad Weimar ontleende zijn culturele glans aan roemrijke inwoners: Herder, Wieland, Schiller en Goethe. De erfgroothertog ging met de kleine Sophie naar Goethes huis aan het Frauenplan en toonde het kamertje waarin de schrijver twee jaar eerder was gestorven. Bij het zien van alle manuscripten op zijn werktafel en de omvangrijke bibliotheek raakte ze onder de betovering van zijn kennis en creativiteit.
Goethes werkkamer in zijn woning aan het Frauenplan in Weimar
Terug in Nederland begon Sophie haar intellectuele achterstand in te halen. Haar leermeesters waren verbaasd over haar leergierigheid. Ze sprak al gauw vijf talen en discussieerde graag over filosofie.
Ontplooing als groothertogin
In 1842 trouwden Sophie en Carl Alexander; het paar vertrok per stoomboot over de Rijn naar Weimar waar de achttienjarige, elegante en beminnelijke Sophie feestelijk werd ingehaald.
Ze kregen in 1844 een zoon gevolgd door drie dochters. Het middelste prinsesje overleed als kind, een verlies dat haar moeder zo aangreep dat haar wezen voorgoed veranderde. Ze werd afstandelijk en gesloten. Voor Carl Alexander bleek het huwelijk niets meer dan een dynastieke plicht. Hij was vaak op reis met zijn joyeuze vrienden en werd de Auswärtige - de Uithuizige - genoemd.
In 1853 volgde hij zijn vader op en toen bleek dat hij geen sterk vorst was. Hij liet zich leiden door zijn verbeelding, maakte veel plannen die hij nooit voltooide en verpoosde zich het liefst aan de Côte d'Azur of in Italiaanse kunststeden. Gelukkig nam zijn gemalin de touwtjes aan het hof stevig in handen. Ze kreeg de kans zich op cultureel, sociaal en politiek gebied te ontplooien. In 1857 werd door haar het fameuze bronzen dubbelstandbeeld van Goethe en Schiller op de Theaterplatz onthuld. Het vormt nog altijd het ikoon van de stad en trekt miljoenen toeristen.
Sophie ontving schrijvers, musici en schilders. Haar zang- en pianoleraar Franz Liszt was een dierbare vriend en kreeg aan het eind van zijn leven een eigen woning in het Park aan de Ilm.
Ze onderhield innige contacten met de drie kleinkinderen van Goethe: Alma, Wolfgang en Walther. Het meisje overleed jong. Haar beide broers waren nerveuze, ongehuwde baronnen die sinds de dood van hun grootvader overstelpt waren met verzoeken van vorsten en universiteiten om de nalatenschap geheel of in delen aan hen te verkopen. Maar de broers beschouwden dit als heiligschennis. In 1835 hadden ze besloten om het pand waarin de erfschatten waren geborgen, voorgoed van de buitenwereld af te sluiten. Tot wanhoop van de wetenschappers bleken ze onvermurwbaar.
De ideale erfgenaam
Walther von Goethe, de oudste kleinzoon van Johan Wolfgang von Goethe
In 1883 overleed Goethes jongste kleinzoon Wolfgang, een mislukt schrijver. Nu bleef alleen de componist Walther over. Ook hij was getekend door zijn beroemde naam, die bijna een vloek werd. Toen al zijn werk bespottelijk was gemaakt, trok hij zich schuw terug in een zolderkamertje van het grootvaderlijk huis aan het Frauenplan. Carl Alexander die een bisexuele aanleg had en zijn boezemvriend Mein Blaubard noemde, had Walther bij zijn troonbestijging een erefunctie als kamerheer bezorgd. Walther was een verstandig mens, die het onevenwichtige karakter van zijn vorstelijke vriend maar al te goed kende. Hij wist Sophie steeds meer te waarderen en op den duur was ze de enige die hij nog vertrouwde.
Hoewel de vrouw in de negentiende eeuw in de maatschappij een ondergeschikte rol speelde, oefende zij aan het hof plichtsgetrouw het gezag uit. En dan haar rijkdom. Vrijwel haar hele Oranjefamilie was in Nederland overleden, op de jonge koningin Wilhelmina na.Walther voorvoelde dat de groothertogin haar kapitaal goed zou gebruiken en benoemde haar tot literair erfgenaam. .
Met witte handschoenen
Twee dagen na de opening van het testament begaf Sophie zich met de sleutel van het woonhuis naar het Frauenplan, besteeg de trappen naar het werkvertrek, deed witte handschoenen aan en begon met het ordenen van de manuscripten. Alles werd door haar hofdames in aparte wasmanden naar het groothertogelijk slot overgebracht. Ze koos met zorg geleerden uit om de dichtwerken, toneelstukken, brieven, dagboeken, filosofische- en medische studies afzonderlijk te redigeren. Ze werkten sindsdien aan de complete uitgave van Goethes oeuvre, dat jaren later in honderddrieënveertig delen verscheen: de nog altijd onovertroffen Sophienausgabe. Ze koos zelf de uitgever, het papier, de lettersoort en de kleur van de banden.
Om de duizenden papieren een veilige plek te geven zodat ze voor de wereld als eenheid bewaard zouden blijven, liet ze van haar kapitaal een uniek archiefgebouw optrekken. Het ligt even buiten de stad, hoog op een rots. Alle bomen in de buurt werden gerooid om het brandgevaar tot het minimum te beperken. Sophie tekende zelf het ontwerp naar voorbeeld van het Petit Trianon bij Parijs.
In 1894 had ze haar enige zoon verloren. Sophie putte kracht uit haar werkzaamheden. Ze was streng voor zichzelf en streng voor anderen. Toen de bouw van het archief vorderde besloten de nazaten van Friedrich von Schiller diens literaire nalatenschap eveneens aan groothertogin Sophie te schenken. De erfgenamen van Hebbel, Mörike en vele anderen volgden dit voorbeeld.
De inwijding van het Goethe-Schiller Archiv door groothertogin Sophie
De inwijdingsplechtigheid van het archief maakte indruk. Het koor van het conservatorium zong het bloedstollende Chorus Mysticus uit Faust II getoonzet door Robert Schumann. Toen het applaus was weggestorven hield Sophie zelf een rondleiding om een goed beeld te geven van de collectie en het gebouw, dat van iedereen zou zijn. En dat is het ook geworden. Het Goethe-Schillerarchief is in 2011 gerestaureerd en uitgebreid. Uit de hele wereld komen taalgeleerden en historici er onderzoek doen.
In de lente van 1897 overleed Sophie aan een hartstilstand, kort voor haar drieënzeventigste verjaardag. Door haar verregaande bescheidenheid is groothertogin Sophie in onze geschiedenis totaal over het hoofd gezien. Maar haar werk verdient - juist in 2018 uitgeroepen tot Europees Cultureel Erfgoedjaar – wereldfaam.
Thera Coppens
Uit: Geschiedenis Magazine nr 1 2018
Thera Coppens is schrijfster van vele historische boeken. Sophie in Weimar. Een Oranjeprinses in Duitsland werd genomineerd voor de biografieprijs.
