N.B. Dit artikel werd gepubliceerd in Vitrine 6/1996. De inrichting van het kasteel is inmiddels door professor Henk van Os gewijzigd zodat niet alle schilderijen, beelden etc. zich op dezelfde plek bevinden.

Textielfabrikant J.H. van Heek: een kunstcollectioneur in 's-Heerenberg

In goede oude tijden toen er nog schatrijke kunstcollectioneurs waren, leefde er een man die een prachtig kasteel kocht. Het klinkt als het traditionele begin van een sprookje. Maar rond de eeuwwisseling bestonden er in ons land nog genoeg verzamelaars uit adellijke- of koopmanskringen die niet alleen over een groot familiekapitaal beschikten maar ook een passie koesterden voor kunst en historie. Het echtpaar Van Zuylen van Nijevelt - Rothschild bijvoorbeeld, gaf in 1892 opdracht het familiekasteel De Haar te herbouwen, waarin Europese en Aziatische kunst bijeen werd gebracht. Mevrouw Kröller-Müller kon haar fabelachtige collectie niet eens meer kwijt in het jachtslot St. Hubertus op de Hoge Veluwe; ze liet er een apart museum voor bouwen. De excentrieke Jonkheer Henri van Sypesteyn bouwde in 1907 een kasteel in Loosdrecht voor zijn uiteenlopende kunstverzameling en Dirk Hannema die vanaf zijn veertiende jaar kunstaankopen deed, wist daarvoor nog in 1958 Het Nijenhuis bij Heino te verwerven.

We kunnen deze en andere collectioneurs dankbaar zijn: toen een dermate kostbaar particulier bezit niet meer te handhaven was, werden er stichtingen in het leven geroepen om het bezit bijeen te houden. Nu kunnen alle liefhebbers van kunst en historie ervan genieten. Dit jaar (1996) is het precies 50 jaar geleden dat J.H. van Heek zijn kasteel en zijn kunstverzameling onderbracht in de Stichting Huis Bergh. Zo'n particuliere collectie heeft een extra charme: zij vertelt ons veel over de verzamelaar zelf. De figuur gaat voor ons leven en soms verzeil je in een stille discussie over de kwaliteit van zijn aankopen.

Kasteel kopen

Textielfabrikant J.H. van Heek uit Enschede kocht in 1912 het eeuwenoude Huis Bergh met de bijbehorende bossen. Dit zwaar gehavende kasteel van het illustere geslacht van de graven Van den Bergh liet hij restaureren en inrichten met een waardevolle collectie kunstvoorwerpen en meubels, vooral uit de middeleeuwen. De schoorstenen van zijn fabriek Rigtersbleek rookten onder leiding van de kasteelheer zonder ophouden. De fabrikant verdiende kapitalen met de verkoop van textiel aan Zuidoostaziatische landen, een handel die nu niet alleen is gestaakt maar zelfs in tegenovergestelde richting plaatsvindt. De tijden zijn veranderd; wat bleef is de tijdloze schoonheid van zijn verrassende collectie.

Het Berghse bezit te 's-Heerenberg bestaat uit het omgrachte kasteelcomplex, het muntgebouw en tientallen andere gebouwen, landerijen en bossen. Typerend is de vierkante hoektoren van het kasteel met zijn vier meter dikke muren, waarin z.g. muurtrappen zijn teruggevonden. Vanaf het dak hebben de bezoekers tussen de kantelen door een goed zicht op het voorplein. Een statige stoep leidt naar het entree met barokke, zandstenenen ornamenten. Het exterieur van Huis Bergh getuigt met zijn verweerde bakstenen van een hoge ouderdom. Maar het witgekalkte interieur, het trappenhuis en de houten vloeren ademen een andere sfeer.

De vernieuwing is het gevolg van een hevige brand, die in 1939 een deel van het kasteel in de as legde. Bij afwezigheid van de Heer van Heek wisten de bewoners van 's-Heerenberg onder aanvoering van de burgemeester twee derde van de kunstcollectie naar buiten te slepen. De rest ging in vlammen op. Toen de eigenaar terugkeerde besloot hij moedig het huis voor de tweede maal te laten restaureren. Tijdens de Tweede Wereldoorlog nam het gezin Van Heek met zes kinderen definitief zijn intrek in het herstelde kasteel, dat sindsdien steeds vaker werd opengesteld voor bezoekers. De eigenaar zette zijn zoektochten langs veilingen, kunsthandelaren en verzamelaars voort om de collectie aan te vullen.
Het resultaat is o.m. dat Huis Bergh momenteel over de -voor ons land- grootste verzameling vroeg Italiaanse schilderkunst beschikt.

Duccio

De engel Gabriël van Duccio stijgt in pracht en waarde boven alles uit. Hij hangt in het kasteel tegen een witte muur in een driehoek van goud. Zijn ogen kijken met een hemelse blik over de toeschouwer heen. Een rode mantel, omzoomd met gouddraad, is om het blauwe onderkleed geknoopt. De majestueuze vleugels liggen gevouwen op zijn rug. Het paneel verspreidt een gloed die niet van deze aarde lijkt en zeker niet van 's-Heerenberg. Zijn ware achtergrondverhaal is bizar. In 1308 kreeg Duccio di Buoninsegna (ca. 1255- ca. 1318) opdracht om een grote Maesta, een altaarstuk met een tronende madonna met kind, te schilderen voor het hoofdaltaar van de Dom van Siena. Duccio was toen al een vermaard kunstenaar; iets jonger dan Cimabue, iets ouder dan Giotto.

Hij werkte nog in de Byzantijnse stijl maar slaagde er toch in dieptewerking in zijn tafrelen te brengen. Door zijn kleurgebruik geeft hij volume aan de kledingstoffen van zijn heiligen. Duccio werkte jarenlang aan het altaarstuk, dat werd bekroond met een serie engelen. Toen het was voltooid, dromde de hele bevolking van Siena vol geestdrift voor zijn werkplaats samen om de Maesta onder gezang in optocht naar de Dom te brengen. In de 19de eeuw was de geestdrift voor het meesterwerk echter bekoeld. De kerkelijke gezaghebbers begonnen er losse panelen van te verkopen. De engelen gingen verloren of raakten verspreid: twee kwamen in Amerika terecht, een in Brussel en een ander hangt hier, eenzaam op Huis Bergh. De Heer Van Heek die het paneel van Duccio tegen een redelijke prijs verwierf, schreef in zijn boek 'Huis Bergh, kasteel en collectie' verbaasd over het gebrek aan belangstelling dat er destijds voor de middeleeuwse kunst bestond: 'Het zijn stromingen in opvattingen, die de wereld beheersen en de toon aangeven. Zij zijn niet toevallig, doch vloeien voort uit historische ontwikelingen die de mens individueel niet beheerst. Voor de grote massa is kunstbeoordeling echter een zaak van 'mode'.

Duccio's Maesta vormt nu de beroemdste schat van het Museo dell' Opera Metropolitana in Siena. Dankzij inspanningen zijn veel ontbrekende delen teruggekocht en is het altaarstuk weer bijna compleet. Maar de engel Gabriël keert niet terug naar Siena. Hij verkeert op Huis Bergh in waardig gezelschap: een Christus aan het Kruis uit de school van Simone Martini (ca. 1320), een verleidelijke Maria Magdalena door Niccolo di Segna (eerste helft 14de eeuw) en andere voorbeelden uit Siena, Florence en Umbrië.

Ivoor en perkament

Op de eerste verdieping blijkt de veelzijdige belangstelling van de verzamelaar: in een vitrine staan ragfijne, ivoren miniaturen. Van de middeleeuwse houtsnij- en beeldhouwwerken trekken vooral de Madonna's de aandacht: een polychroom Frans beeldje uit de 12de glimlacht nadrukkelijk. Een 15de eeuwse Duitse Maria staat sierlijk op de maansikkel waarbij haar Zoon een duif aan de vleugels vasthoudt. De liefhebbers van munten vinden veel interessante exemplaren in de collectie Van Heek. Wat iedereen moet aanspreken is de verbluffende verzameling op perkament of papier geschreven en uitbundig geïllumineerde boeken (totaal 73), waarvan het oudste uit de 11de eeuw dateert. Een groot Brugs missaal in orginele band uit 1475 ligt opengeslagen en toont om de teksten een gewemel van gekleurde en vergulde bloemen, kruiden, planten en insecten die taferelen uit het Nieuwe Testament omlijsten.

De textielfabrikant bleef zich er altijd van bewust dat hij resideerde in het huis van een adellijke familie die zelfs Vliesridders had voortgebracht. En hoewel de Van de Berghs in de 80-jarige oorlog hun diensten beurtelings verkochten aan Oranje of Spanje, hield hij hen in ere. Hij kocht vermaarde portretten van Karel V en diens Habsburgse opvolgers, vorsten en vorstinnen met wie de Van den Berghs in betrekking stonden. Het uit 8000 stukken bestaande kasteelarchief liet Van Heek inventariseren en de familieportretten geven een boeiend beeld van mens en mode in opeenvolgende tijdperken. In de grote hal hangt een gravure naar een schilderij dat Anton van Dyck van de beruchte graaf Hendrik van den Bergh maakte. Hendrik was een van de zestien kinderen van Maria van Nassau Dillenburg, zuster van Willem de Zwijger. Van de portretten zal dat van Maria Elisabeth Clara gravin van den Bergh de bezoekers bij blijven: Maria is na de bevalling van haar vijfde levenloze kind op 23-jarige leeftijd overleden. Daarmee speelde ze nauwelijks een rol in de geschiedenis van Huis Bergh maar haar 17de eeuwse portret is wel het meest gevoelige van dit deel van de collectie.

Tijdens de anderhalf uur durende rondleiding komen de bezoekers ook in in de eetkamer op de benedenverdieping. Het is een complete verrassing om achter de gedekte tafel een gave, vroeg 16de eeuwse 'Bruiloft van Kana' uit de school van Jeroen Bosch te ontwaren. Werken van of uit de werkplaatsen van o.a. Joos van Cleve, Jan Gossaert van Mabuse en Lucas Cranach hangen op vaak onopvallende plaatsen. Maar wat direct in het oog springt is het 1 meter lange paneel boven een middeleeuwse kast, dat Jan Pollack in 1486 schilderde: het brengt in betoverende kleuren de legende in beeld van de H. Helena, moeder van keizer Constantijn de Grote die in Jeruzalem het Ware Kruis wist te vinden. De kleding van de vorstin, haar hofdames en de oosterlingen die zich in het mooie landschap over de vondst verbazen, vormt met zijn rijke details een lust voor het oog.

Wat was Jan van Heek voor een man, dat hij ondanks zijn functie als fabrikant zoveel tijd kon besteden aan kunst en historie? Het is ons gegund over een touw heen een blik te werpen in zijn werkkamer. Een enorme zwarte brandkast met koperbeslag staat veelzeggend bij zijn bureau. Er hangen ingelijste perkamente bladen, een kruis, een madonna en foto's van familie en vrienden. Van Tienhoven, oprichter van de Stichting Natuurmonumenten was een van zijn beste vrienden. Ook op het gebied van natuurbescherming was Van Heek actief. Zijn grote verdienste school in het behoud en de redding van vele historische monumenten zoals kasteel Doornenburg, de grafelijke korenmolen te Zeddam (uit 1450) en de stiftkerk van Elten. Terecht werd Van Heek voor al dit werk als eerste de Zilveren Anjer door Prins Berhard toebedeeld. De woorden die de prins bij de overhandiging sprak zijn veelzeggend: 'U kon het doen, maar u heeft het ook gedaan!'

Copyright Thera Coppens

Ligging: Huis Bergh is te bereiken via de snelweg Arnhem-Oberhausen (A12) afslag 's-Heerenberg. Per openbaar vervoer vanaf NS station Doetinchem
Voor inlichtingen over o.m. trouwen op het kasteel of speciale evenementen: www.huisbergh.nl