De meeste bezoekers van Paleis Het Loo op de Veluwe staan verbaasd stil als ze tussen de tientallen formele Oranjeportretten een wulps portret van uit 1621 ontwaren. De met juwelen omhangen mollige vrouw heeft haar borst ontbloot en houdt haar tepel tussen de gespreide vingers. Ze draagt een openvallend, felrood manteltje op een blauwe rok en een oosters aandoende hoofdbedekking. Deze was vijftien jaar toen ze met de 34-jarige Ernst Casimir van Nassau - Dietz trouwde. Ze bracht in korte tijd vier kinderen ter wereld die allen op het schilderij staan. Wat bezielde de calvinistische Friese Stadhouder om zijn gemalin in deze pose door de schilder te laten vereeuwigen?

Sophia

Het antwoord ligt in de titel van het doek: Caritas. Door de gravin van Nassau te verpersoonlijken met de Liefde - een der drie christelijke deugden; Geloof, Hoop en Liefde - , ontsteeg ze de kritische blikken van gewone stervelingen. En ook haar kinderen waarin we de latere Friese Stadhouder Hendrik Casimir en zijn broertjes herkennen, zijn niet van deze wereld. Zij warmen zich, gekleed in Romeinse tunica's, aan haar Liefde. Mogelijke erotische gedachten moesten wel wijken voor de hogere bedoelingen van het schilderij en mocht een toeschouwer er anders over denken dan waste de schilder zijn handen in onschuld.
De stevige Sophia Hedwig, een geboren hertogin van Brunswijk-Wolfenbüttel, was zeker niet de eerste die haar geschilderde borsten aan de blikken van het hof blootstelde. Er was zelfs sprake van een traditie, die in de Italiaanse renaissance opbloeide en aan alle Europese hoven navolging vond. Het beroemdste en meest lieftallige portret is dat van Agnes Sorel, minnares van de Franse koning Karel VII.

Ze werd in de 15de eeuw door Jean Fouquet geschilderd als de Heilige Maagd. La belle Agnès heeft haar blanke borst ontbloot om het kind Jezus dat op haar schoot zit te voeden. Ze is omringd door engelen en heeft haar ogen kuis neergeslagen. In deze stille afbeelding van de geïdealiseerde Madonna vallen religie en erotiek op een verheven wijze samen.

mantua

Maar niet alle hofschilders beschikten over deze verfijnde smaak. Giulio Romano die in de 16de eeuw de wanden van het Palazzo Te in Mantua beschilderde, ging zo ver in het uitbeelden van naakte figuren dat de huidige bezoekers elkaar gniffelend op de erotische details van zijn fresco's wijzen. De Psyche - zaal toont de bruiloft van Psyche en Amor op de Olympus. Ze liggen op een weelderig bronzen bruidsbed omringd door tientallen goden, godinnen, nimfen, hermafrodieten en putti. Ze komen net als de vadsige silenen en saters blaadjes tekort om hun geslachtsdelen te bedekken. En dat was ook de bedoeling; de opdrachtgever markies van Mantua hield van deze overvloed aan zinnelijkheid en vitaliteit. Hij liet zich op het fresco portretteren als een poedelnaakte Jupiter in de gedaante van een Triton. De markies ziet er ronduit potsierlijk uit met zijn gekrulde staart en een reusachtig lid dat op de dij van Olympia rust. In haar herkent men de minnares van de markies. Toen Karel V met zijn gevolg een bezoek aan Mantua bracht, toonde hem trots zijn fresco's. De grofheden brachten de keizer van het roomse rijk niet van zijn stuk. In tegendeel: hij verhief de markies tot hertog en daarmee kwam Mantua als hertogdom hoog in aanzien te staan.

De neiging van vorsten en vorstinnen om zich naakt onder de goden te scharen was daarmee niet uitgewoed. De Franse koning Lodewijk XIV liet zich schilderen als Apollo slechts gehuld in een mooi gedrapeerde lap goudbrokaat en een pruik met een lauwerkrans. Zijn koningin staat achter hem in de gedaante van Juno, godin van huwelijk en geboorte. Ten teken van vruchtbaarheid houdt ze haar tepel tussen duim en wijsvinger en doet daarmee weer denken aan de vrouw van de Friese Stadhouder.

louisfamily

Vier jaar nadat Caritas was geschilderd, trouwde prins Frederiuk Hendrik in Den Haag met de jonge Amalia van Solms. Ze was een blozende verschijning met krullend, donkerblond haar en ronde lichaamsvormen. Ze beantwoordde daarmee aan het vrouwelijk ideaalbeeld van de Gouden Eeuw. De dichter Vondel, die aan haar schoonheid en deugden meer dan vijf gedichten wijdde jubelde:

'Dees Venus kan den Vorst met minnevlam verwarmen,
Wanneer hij in 't albast en 't sneeuw smelt van haar armen;
Als hij verslingerd drukt dat purper en koraal,
En met zijn oren vangt hare honingzoete taal.'

In zijn vergelijkingen met godinnen en hemellichamen is Vondel niet zuinig. Hij noemt de Oranjebruid:

'.. De Morgenstar, die, eer 't begint te dagen,
Den hemel overlicht van Frederiks ledekant..'

Het Oranjepaar bouwde in de loop der jaren drie nieuwe paleizen: Honselaersdijk, Huis te Nieuwburg en Huis Ten Bosch. Om de wanden te verfraaien werden vele hofschilders aan het werk gezet. De prins zocht de thema's van de kunstwerken volgens de mode van zijn tijd in de mythologische wereld.

Zo schiep zijn hofschilder Honthorst een doek waarop Diana begeleid door haar nimfen gewapend met haar speer, pijl en boog op jacht gaat. Wie meerdere portretten van heeft gezien, herkent haar direct in deze Diana. De godin van de jacht draagt aan haar blote benen gevlochten sandalen. Een schouderband van haar korte jachtjurkje is omlaag gegleden tot onder haar borst. Toch werd daarmee de eerbaarheid van de Oranjeprinses niet geschonden. Diana was immers door Jupiter uitverkoren om eeuwig maagd te blijven. Zo was zij het toonbeeld van kuisheid, een voorbeeld voor alle jonge meisjes.
En niemand stoorde zich aan de vrijmoedige taal van Vondel die nog na de dood van Frederik Hendrik met een gouden herdenkingspenning in de hand mijmerde over diens liefde voor de prinses. Hij vergeleek de Stedendwinger met de god Mars:

Hoe leeft hier Mars, in goud gedrukt,
Gelijk hij smolt, van min verrukt,
In haren gloênden schoot gegoten.'

Hij besloot zijn vers wat rustiger:

Dan spiegelt d'Oranjezon
Zich in het diamant der ogen
Van Amelije, wiens vermogen
Verwon die zoveel steden won.'

Aan het einde van de twintigste eeuw zouden we bevrijd zijn van alle sexuele taboe's. Men was echter diep verontwaardigd toen er een foto werd gepubliceerd van de Engelse kroonprinses Lady Diana in haar sportpakje.
Maar wat was nu eigenlijk erotischer: Diana in haar ijle jachttenue of Lady Diana in een fitnessroom?

 

Copyright Thera Coppens

Verschenen in: NRC Achterpagina 9-5-1995 en 'Het gouden zoutvat'.