Hij is de sierlijke, trotse koning van de vijver. Hij geeft aan elk slootje de allure van een slotgracht. De gebogen hals, de bollende vleugels en het smetteloos wit van zijn veren maken van hem een juweel op het water. Toegegeven: als hij op zijn zwemvliezen onhandig over de oever waggelt is de betovering gauw verbroken. Maar vliegend door de lucht met gestrekte hals en 'zingende' vleugels is hij weer mijn dierbare sprookjesvogel: de zwaan. Het is geen wonder dat hij de hoofdrol speelt in vele mythen en sagen.

Leda en de zwaan

Beroemd is de Griekse mythe van de schone Leda, die door de god Zeus werd bemind. Maar ze weerde hem af, totdat hij de gedaante van een zwaan aannam. Leda borg de witte wondervogel teder in haar schoot en werd door hem bevrucht. Twee blanke eieren baarde ze, waaruit twee tweelingen werden geboren.

De erotische omhelzing van Leda en de zwaan is eeuwenlang door tal van kunstenaars in beeld gebracht. Onlangs zag ik één van de allermooiste, gemaakt door Charlotte Mutsaers. Ze gaf Leda in donkere lijnen weer op het moment, dat de zwaan zijn bezwerende blik op haar richt. Huiverend aan de waterkant lijkt ze te beseffen, dat ze voor hem zal bezwijken.

Wilt u meer moois van Mutsaers zien en lezen: www.bon-a-tirer.com/charlottemutsaer/

zwaanleda

Ansichtkaart 'Leda en de zwaan' door Charlotte Mutsaers, met toestemming van Uitgeverij Meulenhoff

Zwanendrift

De statige zwaan vormt een sieraad voor elke slotgracht. In de middeleeuwen moest de kasteelheer zijn vorst nederig vragen of hij zwanen mocht houden. Dit privilege, ofwel zwanendrift, werd alleen aan de adel verleend. De adellijke zwanen droegen een koperen halsband, waarin het familiewapen werd afgebeeld. Op Kasteel Duivenvoorde worden nog van die zeldzame zwanenhalsbanden bewaard, voorzien van de drie wassende maantjes van de familie Van Wassenaer.

Zwaan uit het Zwanenmeer

Mijn moeder waarschuwde me als kind, dat een dreigende zwaan heel gevaarlijk kan zijn en dat ik er nooit te dicht bij moest komen.

Omdat ik geleerd had enige afstand van zwanen te houden, was ik diep getroffen door de foto's in een biografie van de beroemde, Russische ballerina Anna Pavlova. Ze schitterde op alle podia in de rol van zwaan in 'Het Zwanenmeer' op muziek van Tsjaikovski. Om de gratie van de zwaan zo dicht mogelijk te benaderen, tooide ze haar kostuum met zwanenveren. Thuis - in Ivy House bij Londen - observeerde ze aandachtig de bewegingen van de zwanen in haar tuinvijver. Haar liefde en adoratie voor de tamme zwaan Jack gingen zo ver, dat hij zich bij elke ontmoeting tegen haar aan vleide en zijn hals om haar schouder legde.

Toen Anna in 1931 voor een optreden naar Den Haag reisde, werd ze in de trein ernstig ziek en moest bij aankomst in haar suite in Hotel des Indes direct naar bed. Ze bleek aan een longziekte te lijden en overleed zes dagen later in haar hotelkamer. De laatste woorden die ze tot haar dienstmeisje zei waren: 'Leg mijn zwanenkostuum klaar.'

zwaanpavlova

De ballerina en haar zwaan in omhelzing. Uit: V. Dandré: 'Anna Pavlova', 1932

Neuschwanstein

Toen koning Ludwig II van Beieren Wagners opera 'Lohengrinn' had gezien, was hij zo bevlogen, dat hij in 1868 besloot de burcht der Zwanenridders uit de sage te herbouwen. Hoog op de rotsen in Tirol verrees het fantastische Neuschwannstein, een superkitschkasteel met neo-gotische torens en transen. Een mechanisch voortgedreven zwaan trok de sloep waarin de koning als een tweede Lohengrinn over het Alpenmeer voer. Ludwig II investeerde miljoenen aan het in- en exterieur, waarin telkens de romantische, gekroonde zwanen opduiken; op het plafond van zijn enorme Zangerzaal, op de deurknoppen, zetels, tafelpoten, het briefpapier, de schoorsteen en de wanden van het trappenhuis. Zijn nicht Sisi, keizerin van Oostenrijk, kwam wel eens langs om samen met hem te dwepen en te mijmeren over het rijke verleden. Maar de maniakale bouwwoede van de krankzinnige Ludwig II leidde tot zijn ondergang: hij werd door zijn volk afgezet en maakte in 1886 zelf een einde aan zijn leven door zich in het Alpenmeer te verdrinken. Toch leverde de koning zijn land uiteindelijk veel geld op want er stromen jaarlijks duizenden toeristen naar Beieren om zich te vergapen aan Neuschwanstein.

Zwanenbout

Op de menu's van vorstelijke maaltijden kwamen tot het eind van de zeventiende eeuw bijna altijd zwanen voor. De moeder van Willem van Oranje schotelde er wel twintig voor bij het huwelijk van haar dochter, Hendrik VIII at ze toen de Franse koning op bezoek kwam en de z.g. Zwanenbroeders in Den Bosch genoten gezamenlijk een jaarlijkse zwanenmaaltijd. De vogels werden ontdaan van hun schitterend witte verentooi, gekruid en aan het spit gebraden. Als ze gaar waren stak de kok de veren er weer in, naaide de hals op de romp en diende hem bij wijze van verrassing vaak op met wat vuurwerk in de snavel. Zo is de gebraden zwaan ook geschilderd op het schilderij van Jeroen Bosch van de 'Bruiloft van Kanaän dat te zien in Kasteel Huis Bergh.

zwanenbosch

Jeroen Bosch: 'Bruiloft van Kanaan' Kasteel Huis Bergh. In de linkerbovenhoek wordt de zwaan opgediend

De schilder was zelf lid van het nog altijd bestaande Zwanenbroederschap te Den Bosch., waar - in zijn tijd - bij het jaarlijkse feestmaal een zwaan werd opgediend. Ik kan niemand adviseren een zwanenbout te serveren; het grijze vlees heeft een hoog traangehalte wat een uitgesproken vieze smaak oplevert. Bovendien behoort de mooie vogel tot de beschermde diersoorten.

 

Copyright Thera Coppens

Verschenen in: Nouveau