Van de Olympische Spelen tot de renaissance en van de Gouden Eeuw tot de jaloezie van nu.

krypteolympia

Twee keer heb ik het oude Olympia op de Peleponnesos bezocht en beide keren werd ik er getroffen door de sacrale sfeer die tussen de ruïnes van het Olympisch stadion, de tempels, het gymnasium, het hippodroom, de baden en de processieweg hangt. Sport en religie hebben anno 2004 niets meer met elkaar te maken maar duizenden jaren geleden wèl. Minstens 1169 jaar lang - van 776 voor- tot 393 na Christus - hebben mannelijke atleten in Olympia met goed getrainde lichamen gestreden om Zeus te dienen en beloond te worden met een krans van olijfbladeren. Want dat was de enige prijs voor de overwinnaar. Men dacht toen nog niet aan geld en commercie; alleen de eer telde. De triomfator zond een postduif met een olijftakje naar zijn verre, ouderlijk huis om de zege te verkondigen. Hij mocht een standbeeld van zichzelf laten oprichten en de eerstvolgende spelen - die om de vier jaar in augustus bij volle maan werd gehouden - droegen zijn naam. Plechtig begaf hij zich naar de tempel van Zeus waarin diens met goud en ivoor bekleedde beeltenis stond, om de god hem een dankoffer te brengen.

Naakte atleten

De atleten die uit alle delen van het Griekse rijk kwamen, hadden zich jarenlang voorbereid op de strijd. Bij aankomst in Olympia zetten ze in het - thans tot een ruïne vervallen -gymnasium hun training voort. Hun voeding bestond slechts uit gedroogde vruchten en kaas en elke dag werden hun spierbundels met olie gemasseerd. De mannen namen naakt aan de spelen deel. Gymno is trouwens het Griekse woord voor naakt en gymnastiek en gymnasium zijn er van afgeleid. Zo verschenen ze onder toejuiching bij de ingang of crypte van het stadion, waarin plaats was voor 45.000 mannelijke toeschouwers. Vrouwen mochten niet toekijken laat staan meedoen aan de wedstrijden. Op één vrouw na: de priesteres van de godin Demeter die temidden van overvloedig mannelijk naakt op een marmeren zetel zat, voorwaar een unieke positie! Elke andere vrouw die het toch waagde de spelen gade te slaan, zou voor straf van een hoge rots worden gesmeten.

vaas

In Athene werden de Panathenaeïsche Spelen in 566 v. Chr. gereorganiseerd en sindsdien om de vier jaar gehouden. De winnaar van elke tak van sport kreeg een grote amfoor gevuld met kostbare olijfolie. Op de ene kant is de sport afgebeeld waarin men gewonnen had: hier hardlopen.

Damessport

Toch bevond zich op een dag nog een tweede vrouw tussen de 45. 000 mannelijke toeschouwers. Ze heette Hippodameia en stamde uit een voornaam geslacht van het eiland Rhodos. Vermomd als mannelijk trainer was ze er in geslaagd het stadion binnen te dringen. Het was een levensgevaarlijke daad maar ze kon het als trotse moeder van een der atleten eenvoudig niet laten. Hippodameia hield zich stil totdat haar zoon de winnaar werd van de hardloopwedstrijd. Toen vergat ze alle voorzichtigheid, slaakte een vreugdekreet en rende met uitgestrekte armen op hem toe waarbij ze een kledingstuk verloor dat haar sexe verried. De toeschouwers waren ontzet en de organisators van de spelen lieten haar terstond gevangen nemen. Ze werd - om haar voorname afkomst - echter niet terechtgesteld. Ter voorkoming van verdere heiligschennis bepaalde men dat vanaf dat moment alle atleten èn trainers alleen naakt het stadion mochten betreden. Hippodameia bracht uit dankbaarheid een offer in de tempel van Hera en kwam op de gedachte ter ere van deze godin een hardloopwedstrijd voor vrouwen in te stellen: de Heraidea. In tegenstelling tot de mannelijke atleten waren de deelneemsters wel gekleed, zoals op een afbeelding op een terracotta vaas te zien is.

hardloopvrouwen2

Atalanta

Sporten als hardlopen, speerwerpen, wagenrennen en worstelen hebben over de hele wereld door alle eeuwen aanleiding gegeven tot het ontstaan van velerlei mythen en sagen. Vaak moeten vrijers daarin een sportieve prestatie leveren om de hand van een beeldschone prinses te winnen. Heel mooi is het verhaal over de koningsdochter Atalante. Geen mens of dier kon zo hard rennen als zij. Een vreemd orakel bracht Atalante in verwarring: 'Ga de hand van het huwelijk uit de weg. En toch zult ge hem niet kunnen ontlopen.' Doodsbang daagde ze de mannen die naar haar hand dongen uit, haar in een wedloop voorbij te rennen. Wie won zou met haar mogen trouwen maar wie verloor wachtte de dood. Veel jongelingen waagden in de macabere wedloop hun leven en de verliezers werden wreed gestraft. Totdat Hippomenes de prinses voorbij zag snellen. Dodelijk verliefd smeekte hij Aphrodite om hulp. De godin van de liefde schonk hem drie gouden appels, die hij tijdens de wedren op de baan liet vallen. Telkens bukte Atalante om de gouden vruchten op te rapen en zo verloor ze de wedstrijd van hem en won hij haar hand. Volgens een ander verhaal kreeg Atalanta vlak voor de eindstreep vleugels en ontsnapte - als de naar haar vernoemde vlinder - aan het huwelijk.

Honkbal in de renaissance

De Olympische Spelen waren diep in het leven van de oude Grieken geworteld. Pas toen keizer Theodosius zich in 393 tot het christendom bekeerde, schafte hij de 'heidense' spelen af. Natuurlijk gingen de mensen voort met het beoefenen van velerlei sporten. Hoewel er maar heel weinig afbeeldingen van bewaard bleven, namen ook vrouwen er aan deel. Zo is er in het Palazzo Borromeo bij Milaan een schitterende muurschildering ontdekt van een beeldschone 'honkbalspeelster'. Ze draagt een wit, weelderig geplooid gewaad en speelt palla (soort honkbal) waarbij ze elegant de mazza (knuppel) hanteert.

honkbalknuppel

Verboden sportrokjes

Vrolijk en uitbundig zijn de fresco's in Palazzo Scifanoia (scifanoia betekent: weg met de verveling!) te Ferrara uit de vijftiende eeuw. Op een van de wanden is een palio (hardloopwedstrijd) te zien waar aan, behalve mannen, paarden en ezels ook vrouwen deelnamen. Hun korte, opwaaiende rokjes trokken echter de onkuise aandacht van het publiek en vormden voor hertog Borso d'Este aanleiding om vrouwen van deelname uit te sluiten. Gelukkig heeft zijn opvolger dat verbod opgeheven.

Temporis iactura

Temprora iactura (Tijdsverspilling) is de titel van een bundel sport-emblemata die in 1564 verscheen bij de beroemde drukker Plantijn te Antwerpen. Sport werd nog niet erg serieus genomen maar men amuseerde zich geweldig. In Londen zag ik een tekening van prinses Amalia van Solms, Frederik Hendrik die ca 1627 een spelletje biljart spelen.

Het zou nog heel lang duren voor er sportkleding werd uitgevonden. Mannen en vrouwen beoefenden het raketten of kaatsen - voorlopers van tennis en badminton - met een hoge, gesteven kraag om en een gevederde hoed op het hoofd. Veel bewegingsvrijheid hadden ze niet.

Opnieuw Olympische Spelen

In 1896 werden de roemruchte Olympische Spelen op initiatief van de fransman Pierre de Coubertin na meer dan 1500 jaar opnieuw gehouden. Niet in Olympia maar in Athene waar toen een nieuw stadion werd gebouwd. Op oude foto's en prenten zien de winnende atleten er in hun te lange korte broeken en Griekse rokjes nog vrij belachelijk uit. Vrouwen waren nog steeds van deelname uitgesloten. Maar bij de tweede Spelen - in 1900 te Parijs gehouden - werden de dames op drie nummers toegelaten.

In 2004 waren de spelen terug in Athene. In oogverblindend luxe stadions streden mannen en vrouwen in flitsende, minieme sportoutfit om brons, zilver en goud. Via satellieten worden hun prestaties over de hele wereld gevolgd.

In 2008 bieden de Olympische Spelen een heel ander decor waar de oude Grieken niet van konden dromen: China!

maquette

Wie bij de bakermat van de spelen nog eens wil mijmeren hoeft niet helemaal naar de Griekse Peleponnesos te reizen. In het Amsterdamse Allard Pierson museum staat een gedetailleerde maquette van het oude Olympia en in de aula is een bescheiden maar heldere presentatie over de antieke spelen ingericht.

 

Copyright Thera Coppens

Verschenen in: Nouveau, augustus 2004