Een verlaten, door onkruid overwoekerde ruïne vormt een symbool van vergankelijkheid. Daarom droomden romantische schilders en dichters weg bij zijn grillige contouren, waarin uilen en kraaien huizen.
Als we echter passief de ruïnes blijven bewonderen, zal de tand des tijds de ooit zo machtige bouwwerken volledig ten gronde richten. Wat moet men doen om oude burchten voor verdere afbrokkeling te behoeden? In het Land van Maas en Waal zijn daarop drie antwoorden gevonden: consolideren, restaureren of moderniseren.

In de vierkante zaaltoren van Kasteel Wychen is op vier verdiepingen een bescheiden tentoonstelling ingericht over de historie van vijf heerlijke kastelen in de omgeving: Wychen, Batenburg, Hernen, de motte van Leur en Balgoy. De laatste twee verdedigingswerken kregen het in de loop van de geschiedenis zo zwaar te verduren, dat ze vrijwel verdwenen zijn. Bij de nog 6 meter hoge wal van Leur werd een informatiebord geplaatst evenals bij Balgoy, dat met de grond gelijk is gemaakt. De overige drie kastelen bleven op verschillende wijzen voor ons bewaard.

Kasteel Wychen

Het exterieur van Kasteel Wychen ziet er na de restauratie weer precies zo uit als toen prinses Emilia van Nassau er bijna vier eeuwen geleden haar intrek nam. Maar het interieur is zo grondig verbouwd, dat de bezoeker bijna vergeet dat hij zich in een renaissance-kasteel bevindt. Het van oorsprong middeleeuwse complex heeft drie woonvleugels om een kleine binnenplaats, een traptoren en een ondiepe vleugel waarin de toegangspoort is opgenomen. Het geheel ligt omringd door een slotgracht en interessante tuin (een folder van de tuin met aanplant van oude gewassen is verkrijgbaar bij de balie) in het hart van het dorp.
Wat het eerst opvalt aan het kasteel, is het oneindig aantal vensteruitjes. Volgens overlevering zijn het er 365, zodat de kasteelvrouwe elke dag van het jaar door een ander ruitje naar buiten kon kijken. Boven de toegangspoort bevindt zich het borstbeeld van een krijgsman met stormhoed. Onder de daklijst is een fantasievolle rij van goudkleurige symbolen op een blauwe ondergrond aangebracht voorzien van wijze spreuken zoals: 'Trouw verrijkt en maakt sterk' en 'Hoop op het andere leven'.
De bakstenen muren zijn voorzien van ijzeren muurankers in de vorm van een S van fermesse of dubbele E. De E's vertellen de romance tussen Emilia van Nassau, dochter van Willem van Oranje, en Emanuel prins van Portugal. Emilia's broer prins Maurits verbood haar de omgang met een paapse prins. Maar Emilia trouwde in het geheim toch met Emanuel. Toen de Stadhouder vernam wat zijn zuster achter zijn rug had uitgehaald ontstak hij in woede. Het paar vluchtte wijselijk naar Duitsland. Maurits verklaarde Emilia niet langer als zijn zuster te beschouwen. Pas in 1609 - toen het echtpaar al tien kinderen had - werd de ruzie dankzij hun stiefmoeder Louise de Coligny eindelijk bijgelegd.
Emanuel en Emilia lieten toen de sprookjesachtige burcht in het Land van Maas en Waal op de resten van een oudere burcht bouwen. Hun huwelijk eindigde weinig sprookjesachtig: Emanuel hulde zich in een monnikspij en vertrok met
hun zonen naar het roomse hof te Brussel en Emilia begaf zich met haar dochters naar het calvinistische bolwerk Genève, waar ze is overleden en begraven. Een bronzen beeld tegenover het kasteel herinnert nog aan de kasteelvrouwe.

Haar huis kreeg in onze tijd andere functies. Beneden is het gemeentehuis van Wychen gevestigd. De huidige bezoeker hoeft niet over steile muurtrappen omhoog te klauteren; een lift voert naar Museum Kasteel Wychen op de bovenverdieping. Daar is op drie niveau's een interessante archeologische tentoonstelling te zien (Stichting Frans Bloemen) van voorwerpen, die in dit gebied vanaf de Midden Steentijd werden achtergelaten. Allerlei grafgiften in de vorm van sieraden, wapens en aardewerk vertellen over het dagelijks leven van de mensen die hier rond 5000 voor Christus leefden. In 1897 werd in het hart van Wychen een wagengraf ontdekt uit de 7de eeuw voor Christus. De metalen delen van de wagen geven een goed beeld van de hoge ontwikkeling die de bewoners bereikten.
In de vierkante zaaltoren keren we aan de hand van foto's, maquettes en vondsten terug naar het tijdperk der kastelen. Bij de informatie over kasteel Wychen staat een gave, Langerwehe wijnkan, die werd opgegraven aan de voet van de ingangspartij. Bij de informatie over de motte van Leur werd een subtiele bodemvondst in een vitrine geplaatst: de resten van een pijpaarden madonnabeeldje waarbij in nood verkerende burgers hun wees-gegroetjes hebben gebeden. Uit de slotgracht van de ruïne van Batenburg zijn Jacobakannetjes opgehaald en hier tentoongesteld.

De ruïne van Batenburg

Ooit was de nabije Batenburg een machtige burcht in het bezit van het adellijk geslacht van Bronckhorst-Batenburg. De familie resideerde o.m. op Slot Anholt aan de Rijn en onderhield nauwe betrekkingen met de keizer. Op 31 december 1535 kocht Herman van Bronckhorst-Batenburg ook Kasteel Wychen en woonde sindsdien met zijn grote gezin afwisselend in Batenburg of Wychen. Terwijl Slot Anholt en Kasteel Wychen zijn gerestaureerd, verviel Batenburg na verwoesting door de Fransen in 1794 tot een bouwval. Als de bewoners van het dorp sindsdien een nieuwe stoep of kozijn nodig hadden, togen ze naar het kasteelterrein om bouwmateriaal weg te halen. Zo restte van Batenburg op den
duur niets dan een ruïne. Maar het is wel een van de mooiste en grootste ruïnes van ons land.
Wie langs de Maas het dorp nadert, wordt stil bij het zien van zoveel vergane glorie. Dit is een plek waar de bevlogen 18de eeuwse dichter R. Feith zijn vers 'Gedachten bij een Bouwval' kan hebben geschreven:

'Hier, waar dit vale Slot met doodsche majesteit
Het puin van eeuwen om zijn grijze muren spreidt,
Hoe zinkt mij hier 't gevoel van mijn vergankelijkheid
als lood op 't harte!'

Ook J. Luyken wijdde in 'De Bycorf des Gemoeds' filosofische regels aan 'Het Oud Gebouw (1711) en plaatste er een ets bij met de veelzeggende tekst uit het Nieuwe Testament I, Petrus I: 24,25. Een al dan niet door maanlicht beschenen ruïne was tijdens de Romantiek de droom van elk gevoelig en intelligent mens. Wie een modieuze ruïne in zijn Engelse landschapstuin wilde hebben, kon er bij het 'Magazijn van Tuin-Sieraden' G. van Laar (Amsterdam, 1802) eenvoudig eentje bestellen. Heel populair was de hermitage - met of zonder kluizenaar - het vervallen klooster of de overwoekerde kasteeltoren. Deze follies werden op bouwvallige wijze opgemetseld en beplant met klimop ofwel kant-en-klaar geleverd van beschilderd bordkarton.
Het mooist was natuurlijk de echte ruïne zoals die werd geschilderd door o.a. A. Schelfhout, J.W. Pieneman en J.A. Knip. Maar ook ver voor de romantische stroming werden er decoratieve bouwvallen geschilderd. Zo plaatste Rogier van der Weyden de Madonna met haar kind in een begroeide ruïne.

Van de door een slotgracht omgeven ronde Batenburg zijn thans alleen resten van het poortgebouw met schietgaten, twee torens, de ringmuur en een kelder bewaard gebleven. In de afgelopen decennia brokkelden de door planten overwoekerde muren steeds verder af. De Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen nam het wijze besluit om de Batenburg te consolideren. Weinigen realiseren zich, dat deze aanpak kostbaarder is dan het onderhoud of herbouw van een solide kasteel. De schoonheid van de ruïne wordt voor een groot deel bepaald door kleurige korstmossen, varens en klimop-soorten. Vegetatie en rust trekken bijzondere vogels aan als kraaien en torenuilen, die het schilderachtige imago versterken. Maar tegelijk zijn vegetatie en fauna de grote vijanden van de oude rode bakstenen en 'speklagen' van mergel. Behoedzaam werd daarom geëxperimenteerd met specie en beplanting. Na de consolidatie van de bouwvallige muren begon men in harmonie met de omgeving aan de herbeplanting. Het bloeiende barbarkruid, de wilde rozensoorten, oude seringen en de bloesem van kweeperen vormen nu een rustieke eenheid met de vervallen architectuur. De binnenplaats en het terrein van de woonvleugels is begroeid met gras, waarin blauwe stenen de voormalige bebouwing markeren. Er grazen Engelse landschapsschapen, zodat er nooit hoeft te worden gemaaid. Het
fluitekruid langs de slotgracht, de vlier- en bramensoorten die tegen de restanten van de buitenmuur groeien vormen een zeldzaam harmonisch geheel waarbij het goed mijmeren is. Wie denkt hier niet aan de twee jongste zonen van Herman van Bronckhorst-Batenburg, die aan het begin van de 80-jarige oorlog op bevel van de hertog van Alva op het schavot te Brussel werden onthoofd? Het kasteel heeft veel krijgsgeweld gekend maar nu ligt het als een symbool van vrede in het weidse landschap.

Kasteel Hernen

Het derde kasteel, dat op fietsafstand van Wychen en Batenburg ligt, heeft de eeuwen op een andere manier overleefd. In tegenstelling tot vele kastelen aan Maas en Waal werd Hernen nooit verwoest of geplunderd. Omdat het kasteel vele eigenaren had die het huis zelden bewoonden, bleef het 16de eeuwse karakter ervan bewaard. Hernen heeft als enige kasteel van ons land nog overdekte weergangen. De kasteelheren vonden het niet de moeite waard hun huis aan de smaak en het comfort van hun tijd aan te passen. Alleen de vierkante donjon, die de kern vormde van het middeleeuwse kasteel, moest aan het eind van de 18de eeuw worden afgebroken. Twee andere torens markeren nog de hoeken, de andere hoeken zijn voorzien van hangtorentjes. Tijdens de rondleiding ervaren de bezoekers hoe kil en ongerieflijk het leven in de middeleeuwen was. De Stichting Vrienden der Geldersche Kastelen, die Hernen in 1940 ten geschenke kreeg van mevrouw A.M. Metelerkamp van Bronkhorst-den Tex, heeft besloten het kasteel te bewaren zoals het is. Hier geen lift of centrale verwarming, zelfs geen tekstborden of vitrines. Tochtende schietgaten, het gekoer van duiven in de weergangen en het sekreet in de hoektoren spreken voldoende tot de verbeelding. Details in de bouw zoals de enorme spaarbogen in de voormalige grote zaal, vertellen hun eigen verhaal. Vanaf het binnenplein is te zien dat een vleugel van het kasteel bewoond is. Daarin is de Brediusstichting gevestigd, die de bestudering van de Byzantinologie ten doel heeft en op Hernen haar omvangrijke bibliotheek en studiecentrum vestigde.

Een wandeling om de oude slotgracht biedt een steeds wisselend beeld van Hernen, dat bij velen van ons jeugdherinneringen oproept. Want Hernen vormde ooit het decor van de TV-serie over Ridder Floris en werd daardoor bij honderden kinderen een populaire locatie voor verjaardagspartijtjes. Dankzij de zorg van de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen bleef er een stuk middeleeuwen voor ons bewaard en krijgt het kasteel geen kans om tot een ruïne te vervallen.

Copyright Thera Coppens

Verschenen in: Vitrine,  juni/juli 1999

Zie voor recente informatie over bovenstaande kastelen en ruïnes: www.mooigelderland.nl

De ruïne van Kasteel Batenburg kan vanaf de oever van de slotgracht worden bekeken. Het terrein wordt alleen voor bezoekers opengesteld op de z.g. Batenburgse dag