Ooit was Friesland bezaaid met staten en stinsen. Maar van de meeste versterkte huizen rest ons niets dan een vervallen poort, een eenzame slotgracht in de wei en soms alleen een naam. Gelukkig staat een aantal staten fier overeind. In de zomer openen ze hun poorten en tuinhekken om hun historische schatten te tonen.

De Friese kastelen waren zonder uitzondering van geringe omvang. Sterk en nuttig moesten ze zijn, zonder overbodige versieringen. Men noemde ze staten of stinsen (stins = steen). Van de stadsstinsen werd vooral de Liauckemastins (Het Princessehof) in Leeuwarden wereldberoemd, omdat het Nederlands Keramiekmuseum er is gehuisvest. Ook voor andere stadsstinsen vond men een nieuwe functie, zoals voor Martenastins in Franeker, die dienst doet als gemeentehuis. Een andere bestemming kregen de staten en stinsen op het Friese platteland: Epema-State in Ysbrechtum, Dekema-State in Jelsum, Heringa-State in Marssum en Fogelsangh-State in Veenklooster. Hoewel deze versterkte huizen oorspronkelijk dienden om de streek tegen vijanden te verdedigen, zijn ze in de loop der eeuwen in gebruik genomen als lusthoven voor welgestelde stedelingen. Rondom de verweerde muren werd het terrein geëffend voor de aanleg van sier- en moestuinen. Toen er geen aanval van gewapende horden meer te vrezen viel, plantte men bomen op de binnenpleinen. Aan de overzijde van de slotgrachten ontstonden lommerrijke lanen, waarin de bewoners 's zomers wandelend de nodige rust vonden. De Friese plattelands-staten verschillen onderling sterk van karakter maar ze hebben één ding gemeen: ze zijn omringd door mateloos groene weiden.

Heringa-state of Poptaslot

Nog maar net heb je de Friese hoofdstad verlaten, of er daalt een landelijke stilte neer. Het terpdorp Marssum doemt op, gedomineerd door twee torens: die van de Nederlands Hervormde kerk en die van Heringa-State of Poptaslot. Het kasteel draagt een dubbele naam, wat een uniek en verwarrend geval is, zelfs voor een bouwwerk van adellijke afkomst. De opvallende renaissance-gevel van de toegangspoort zou aan een Amsterdamse gracht niet misstaan. Tussen twee kruisvensters prijkt het hemelsblauwe familiewapen van dr. Hendric Popta, die dit huis in 1687 kocht en meteen de naam veranderde van Heringa-State in Poptaslot. Popta was geen edelman maar een deugdzaam rechtsgeleerde. Drieënvijftig jaar lang bekleedde deze verstokte vrijgezel de functie van advocaat voor het Hof van Friesland. Hij richtte zijn statige buitenverblijf in met kostbare meubelen, koperen kronen, zilverwerk, Makkumer aardewerk en schilderijen, o.m. portretten van zichzelf en zijn bejaarde moeder. Henricus Popta stichtte aan het eind van zijn leven een liefdadige instelling in Marssum: het Vrouwengasthuis. Dit idyllische hofje ligt in ongeschonden staat tegen de tuinen van het Poptaslot aan. Boven de versierde toegangspoort worden in vergulde letters de deugden van de stichter bezongen. Rondom een bleekveldje liggen de 26 vrouwen-huisjes achter witgelakte hekken. Popta eiste van de bewoonsters een onberispelijk gedrag. Ze moesten 'stil, zeedigh, vreedsaem en eerbaer' met elkaar leven 'sonder door kwagien of andersins, in mijn Gasthuijs eenige onrust te causeren'.

Links van de toegangspoort is de woning van het portierske als museumkamer ingericht. In de aangrenzende voogdenkamer kwamen de voogden bijeen om te vergaderen. De weldoener overleed in 1712, een jaar voor zijn hofje gereed was.
Ooit klotsten de golven van de Friese Middelzee tegen de muren van Poptaslot. De rode, gele, grijze en bruine kloostermoppen dragen de sporen van eeuwenlange gure wind en regen. De bezoekers betreden het Poptaslot via een zware, eikenhouten deur die in de torenvoet is aangebracht. In de hal hangt een mooi portret van een onbekend man van de hand van de beroemde Friese schilder Wybrand de Geest (1590-1659). De bewoner hield van betekenisvolle ornamenten. Boven het stenen halpoortje liet hij Cimon en Pero uitbeitelen; een jonge vrouw komt in de gevangenis haar bejaarde vader bezoeken. Ze geeft hem de borst om te voorkomen dat hij van de honger zal sterfen. Dit voor ons nogal vreemde tafereel uit de klassieke literatuur, was in de 17de eeuw heel populair als allegorie van jeugd en ouderdom. In de deftige Grote Zaal wordt de schouw gedragen door Standvastigheid en Waarheid, in de gestalten van twee gespierde mannen. De drie christelijke deugden Geloof, Hoop en Liefde sieren in de vorm van drie vrouwenfiguren de deuromlijsting. In dezelfde zaal staan enkele replica's van het vermaarde Poptazilver uit de Gouden Eeuw, dat in het Fries Museum te Leeuwarden een veiliger onderkomen vond. Imposant zijn de vele, met snijwerk versierde 16de en 17de eeuwse ledikanten op de beneden- en bovenverdieping. Net zo degelijk ogen de Friese keeftkasten (keeft=kievit). Het vogeltje waaraan de kast zijn naam dankt is niet te zien want het zit aan de binnenkant van de kastdeuren. Een oude bedstede is vindingrijk omgebouwd tot pronkkast voor een uit 300 delen bestaand servies van sierlijk Makkumer aardewerk. In glazen kastjes worden terpvondsten getoond zoals: spinschijfjes, benen naalden, aardewerken potjes, benen schaatsen en een Merovingisch kralensnoer. Wie het Poptaslot heeft bezocht zal nooit het 'Heilig Huuske' in de gang bij de keuken vergeten. De wanden van dit pronktoilet zijn van de plint tot het plafond bedekt met blauw-witte tegels vol voorstellingen uit de Bijbel. Als je hier zat, kon je op je gemak je kennis van de verhalen uit het Oude- en Nieuwe Testament ophalen.
Over de tuinen van van Heringa-State en Poptagasthuis is een geïllustreerd boekje uitgegeven. Des te storender is het, dat deze mooi aangelegde tuinen niet publiekelijk toegankelijk zijn. Maar U kunt een bezoek aan het terpdorp afronden met een wandeling naar de Middeleeuwse kerk van Marssum: hier is de enorme grafsteen van Henricus Popta opgesteld naast de naar boenwas geurende strenge familiebank. Het koperwerk glanst, het orgel dreunt en de torenklok loopt op zwerfkeien. Klim in de klokketoren en beleef bij de zware tikken van het uit ca 1500 stammende slingeruurwerk het uitzicht op de ui-vormige toren van Poptaslot.

Fogelsangh-State

Heel anders is Fogelsangh-State in het gehucht Veenklooster, dat ten zuid-oosten van Dokkum ligt. Alleen de naam herinnert nog aan de oer-geschiedenis van het huis, dat ooit een praemonstratenser klooster was. De reformatie had alle sporen van de vrome bewoners weggewist toen Sjouck van Fogelsangh het kloostercomplex in 1644 verwierf. Onder het bewind van haar nazaten werd er een nieuw, omgracht huis opgetrokken. Fogelsangh-State is nog herhaaldelijk verbouwd en uitgebreid voordat het in 1873 ter gelegenheid van een bezoek van koning Willem III onder een witte pleisterlaag verdween.
Fogelsangh-State is zuiver symmetrisch gebouwd. Tegen het weelderig groene decor van de parkbossen vormt het huis met zijn bijgebouwen een statige lusthof.
Enkele vertrekken worden in het weekend nog altijd bewoond door graaf de Marchant et d' Asembourg, die huwde met de laatste eigenaar: barones van Harinxma thoe Sloten. Het huis, uithof van het Fries Museum in Leeuwarden, is geen voorbeeldig museum-kasteel. Op de bovenverdieping met zijn prachtige collectie portretten van Friese families, vindt men geen rode lopers maar sleets linoleum. De charme van deze buitenplaats is echter juist het frisse, ongedwongen karakter. Op onverwachte plekken zijn schatten uit het verleden te vinden: de ene bezoeker zal niet uitgekeken raken op de collectie fijn gegraveerd glaswerk uit de 17de en 18de eeuw, het porseleinen serviesgoed of de verzameling koekplanken. De ander bewondert het antieke kinderspeelgoed en dwaalt door het pas gerestaureerde koetshuis met zijn rijtuigen, tuigwerk en arrensleden. De schilderijenverzameling met werken van o.a. Jan Mijtens, Pieter Nason, Jan Jansz. Westerbaan en Benjamin Bolomey vormt een complete verrassing. In de grote Siccamakamer op de bel-etage hangt van de laatste een prachtig groepsportret van de familie Martens. Het meest amusant zijn de vele historische kinderportretten, die her en der verspreid hangen. Een speurtocht over de krakende gangen, trappen en opkamertjes levert een serie grappige confrontaties op: de kleine Tjepck van Aylva werd in 1657 geschilderd in zijn witte jongensrok met een weelde van blonde krullen bij een zwart, rood gezadeld paardje. Idaatje van Paffenrode poseerde in 1634 met hoogrode wangen en een mandje druiven aan haar arm voor de schilder. Geerteke met gesteven schort, Hylcke met kanten manchetten, Jan Abel in zijn blauwe zijden jurk met een hondje op schoot, het zijn stuk voor stuk Fogelsangetjes, die zich al bewust waren van hun voorname afkomst.
Gelukkig zijn de tuinen en bossen van Fogelsangh-State opengesteld voor publiek. Karakteristiek is de wit geschilderde driepuntsbrug over de vijver achter het huis. Op de 30 meter hoge 'berg' staat een theekoepeltje dat uitzicht biedt over het hertenkamp. Fogelsangh-State beschikt nog over een uit ca 1802 daterende modieuze follie: een kluizenaarshut compleet met schuwe kluizenaar.
Een vers boven de ingang luidt:
O wandelaar mijn aanblik maak U niet verlegen
Treed in, schuil hier voor hete zon en koude regen.
Maar let op mijn verzoek, pleeg geen baldadigheid,
Laat alles zoo gij 't vindt in deze eenzaamheid.
Het is een onverwachts stukje Engelse landschaps-romantiek op het Friese platteland.

Copyright Thera Coppens

Verschenen in Museumtijdschrift Vitrine

Openingstijden: (Onder voorbehoud, bel altijd eerst de beheerder om te informeren of de openingstijden inmiddels niet veranderd zijn!)
Heringa-State / Poptaslot in Marssum: in juli en augustus van ma t/m za rondleidingen tussen 11.00 en 17.00 uur. In sept en okt van ma t/m vrij rondleiding om 14.30 uur. Op zon- en feestdagen gesloten. Van nov t/m mrt gesloten. Groepen op afspraak: 058-2541231.

Fogelsanghstate in Veenklooster: Het park is ook in de winter op vastgestelde tijden toegankelijk. Alle informatie: 0511-441970