Er zijn veel woorden beschikbaar om de oudste versterkte huizen van ons land te benoemen: kasteel, burcht, stins, slot, borg, havezate of gewoon huis. Maar in het Groningse woord borg wordt de betekenis toch het mooist weergegeven. Een borg is van oorsprong een plaats om je geborgen te voelen. Als de vijand aan de overzijde van de slotgracht stond te dreigen met vuur en zwaard, met pijl en boog, vonden de Groningers veiligheid achter de metersdikke muren van hun borgen. Een bezoek aan de drie mooiste: Fraeylemaborg, Menkemaborg en Verhildersum.

borgenmenkemazaal

Als iedereen ontdekte dat het stille, wijde Groningse land eigenlijk heel dichtbij is, zou het er heel wat drukker worden. Vooral in de nazomer en herfst als de akkers hun gouden graanoogst hebben afgeleverd en de boomgroepen rond borgen en boerderijen de kleuren van goud, rood- en geelkoper rondstrooien is zo'n bezoek voor een randstedeling een verademing. Ook de tuinen en parken met hun verdroomde beelden, hun herfstige loofgangen en de verstorven tinten van uitgebloeide rozen zijn dan op z'n mooist. Voor we de drie fraaiste en meest toegankelijke borgen bezoeken, is een algemene beschrijving van het begrip borg op z'n plaats.

Wat is een borg?

Tot de dertiende eeuw waren, bij gebrek aan natuursteen, vrijwel alle huizen en gebouwen van ons land opgetrokken uit hout. De brandende pijlen van belegeraars vormden de ernstigste bedreiging van mensen, die zich achter houten muren verschansten. Maar toen in de 13de eeuw de baksteen werd uitgevonden, kon men beginnen aan de bouw van sterke, onbrandbare, stenen huizen. De door monniken geknede bakstenen of kloostermoppen waren duur. De bouw van een steenhuis kwam dan ook altijd voor rekening van een rijk grondbezitter. Zo'n steenhuis dat tussen 1300 en 1400 werd gebouwd was ca. 11 meter lang en 8 meter breed. De muren werden stevig opgemetseld, wel een meter dik. De toegang lag op de eerste verdieping. Het steenhuis werd niet bewoond maar bood in tijden van gevaar bescherming aan de heer en zijn gezin en de omwonende boeren. Als de laatste vluchteling in het steenhuis was gevlucht, werd de ladder achter hem opgehaald. Er was een waterput, een stookplaats en een voedselvoorraad. Als het voedsel op was, verscheen de gevaarlijkste vijand ten tonele: het spook van de hongersnood. Hij kon de belegerden na verloop van tijd dwingen zich als nog over te geven aan de belegeraars. Pas in de 16de eeuw, toen dikke muren niet meer bestand bleken tegen de zware vuurwapens, verloor het steenhuis zijn nut. De rijke boeren lieten het steenhuis nu verlengen tot een langhuis. Ze eigenden zich de titel van jonker toe en verruilden hun boerderij voor de gerieflijke borg in het water. De borg of langhuis werd in de loop der eeuwen uitgebreid met traptoren, woonvleugels en wapenschild zodat het de allure kreeg van een addellijk onderkomen. Bij de drie Groninger borgen Fraeylemborg, Menkemaborg en Verhildersum is het oorspronkelijke steenhuis nog terug te vinden. In de keuken van de Fraeylemaborg zijn zelfs nog drie schietnissen te zien. De boerderij of schathuis ('schat' = 'skat' of vee) bleef bestaan. Het is meestal omgebouwd tot een restaurant. Bij de drie borgen is dit steeds de ideale plek voor een weerspiegeling over het verleden.

Fraeylemaborg

Bezoekers die vanuit het zuiden komen, zullen het eerst naar de Fraeylemaborg gaan. Vanuit de stad Groningen kunt u langs het Slochterdiep rijden en geleidelijk onder de bekoring komen van de huizen en boerderijen, die in de typisch Groninger vuurrode bakstenen zijn opgetrokken. In het hart van het oude dorp ligt het toegangshek gemarkeerd door twee gele zuilen. De Fraeylemaborg kun je niet makkelijk met andere borgen verwarren (Groningen heeft er nog een tiental) omdat deze borg als enige nog zijn achtkantige traptoren heeft behouden.
En wat een allure geeft zo'n toren aan het bouwwerk! Er loopt een pad rondom langs de slotgracht waarin de blinkend witte borg zich ijdel weerspiegelt. Het decor van het 19de eeuwse park met zijn reusachtige, ruisende loofbomen heeft iets sprookjesachtigs. In dit prachtige Slochter Bos stond de legendarische Dikke Boom, waar Groningse ouders generaties lang hun kindertjes vanaf plukten.
Maar de 6 meter dikke boom woei bij een storm in 1963 om en bleek reddeloos verloren. Ook in deze streek geloven kinderen trouwens al lang niet meer aan kinderboom, ooievaar noch groene kool. Wie de Fraeylemaborg binnengaat, komt vanzelf in de sfeer van de sagenrijke omgeving. Er is geen poging gedaan om de restanten van bijna zes eeuwen menselijke bewoning terug te brengen tot een woonstijl. Het beste voorbeeld daarvan is wel de interessante Rode Kamer, waar raadspensionaris Johan de Witt in 1670 zou hebben gelogeerd. Het houten plafond met zijn rode, met bloemmotieven beschilderde balken brengt ons in de sfeer van een landelijke behuizing in de late Gouden Eeuw. Het houtsnijwerk van de schouw dateert uit het begin van de 18de eeuw en de Franse meubelen staan koket op neo-rococopootjes. In deze mengelmoes van tijden is het verrassend een rijke collectie werken aan te treffen van de Groningse zeeschilder H.W. Mesdag. naast de vele schatten aan porselein, schilderijen, meubelen, zilverwerk (in het mooie poppenhuis!), behang en meubelen.

Menkemaborg

Van de Fraeylemaborg rijdt u in minder dan drie kwartier langs mooie dorpen naar het absolute hoogtepunt van de Groningse borgentocht: de Menkemaborg in Uithuizen. De eerste aanblik is bedriegelijk. In het hart van de dubbele slotgracht ligt een schijnbaar streng langhuis met een ingang in het midden en aan weerskanten een laag torentje. Wie dat vanaf het terras van het oude schathuis -nu restaurant- bekijkt, kan zich moeilijk voorstellen wat een rijkdom zich binnen zal ontvouwen. Bij restauratie en inrichting heeft men zich zorgvuldig gehouden aan de charmes van de 18de eeuw. In elke zaal lijkt het of de bewoner maar even weg is gegaan; straks zal hij terugkomen en zijn brilletje weer opzetten, het boek ter hand nemen dat hij achteloos op een stoel heeft achtergelaten. Terwijl wij in de gerieflijke keuken mogen rondkijken, is de keukenmeid waarschijnlijk even naar de keukentuin gegaan om wat kruiden te plukken. Er ligt een vers krentenbrood op de plank en het fruit op het aanrecht komt zo uit de boomgaard waar de meest poëtische appelrassen worden gekweekt, zoals het 18de eeuws Zijden Hemdje. Borg en tuinen vormen hier een geheel.

borgenmenkemabed

Wie 's morgens in het prachtig gerestaureerde Marot-hemelbed ontwaakte zag vanuit het venster precies hetzelfde als wij: aan de overzijde van de slotgracht mooi onderhouden rechte lanen met elegante verrassingen zoals een grote zonnewijzer, die het uur aangeeft door zijn schaduw op een secuur geplant buxusbolletje te werpen. Binnen staat de eettafel gedekt. Olie en azijn glanzen in de kristallen flacons en vanaf de muren kijken voorouders neer op het porseleinen servies. Na de maaltijd werd er buiten gewandeld en zocht men een rustplekje tussen de houten treillages en tuinbeelden, slechts gestoord door de schrille kreet van een pauw. Wie behoefte kreeg aan wat lichaamsbeweging kon zich amuseren in het doolhof, dat de argeloze bezoeker nog altijd lang gevangen kan houden. De Zilveren Eeuw mag dan achter ons liggen, op de Menkemaborg schittert hij met al zijn luie pleziertjes nog volop.

Verhildersum

Vanuit Uithuizen naar Leens rijdend gaat het Groninger land heel licht glooien en kijken de koeien soms op je neer. 's Zomers kleuren de velden met verselia zich hier paarsblauw, wat een bijzonder effect geeft tegen het blonde koren.
Verhildersum benadert van de drie borgen nog het meest zijn oude vorm: die van het langhuis. Omdat de voorzijde deels wordt verhuld door een rij leilinden, komt het oude karakter niet tot uitdrukking. Maar vanuit het park aan de achterzijde ligt Verhildersum er in al zijn grimmige, middeleeuwse soberheid bij.

borgenverhildersum

Lagen bakstenen, in allerlei tinten rood, slechts onderbroken door 19de eeuwse vensteropeningen. Ook Verhildersum maakt een bewoonde indruk. Hier lijken de bewoners even weggelopen uit de Biedermeiertijd om ons toe te laten tot hun zaal, waar nog het kinderspeelgoed bij de haard ligt en een onvoltooid borduurwerk op zijn raam staat. Een wandvullend familieportret toont de welvarende Tjarda Starkenborghs. Het slaapvertrek met wasstel, schone handdoeken en opengeplooide beddegordijnen, lijkt ons uit te nodigen voor een logeerpartij. Verhildersum is heel huiselijk. In de hal koeren duiven in hun til en er leidt een lange houten trap naar de zolder, waar een verrukkelijke 19de eeuwse 'rommel' bijeen is gezet. De tentoonstelling van edelsmeedwerk laat zien, hoe de schatrijke boerevrouwen onder de witte hoofdkap van hun traditionele Groninger kostuum, kapitalen meedroegen in de vorm van gouden en zilveren oorijzers. In tegenstelling tot de Menkemaborg heeft de tuin van Verhildersum weinig binding met de borg; in het verbouwde koetshuis worden wisselende tentoonstellingen gehouden en u kunt een wandeling maken langs hedendaagse bronzen beelden die goed in de strakke tuinaanleg passen. Per auto terugkerend naar de meer zuidelijk gelegen provincies, kunt u vanaf Leens een mooie route rijden via het nabije Lauwersoog. Hier leerde de zee Mesdag schilderen. Op de dijk frisse zeewind en Schiermonnikoog aan de. De kleuren van de ruige begroeiing der wadden zijn onbenoembaar; bruinig paars, gelig groen, zilt water dat de hemel weerspiegelt. Groningen: daar kun je je geborgen weten.

 

Copyright Thera Coppens

Verschenen in: Museumtijdschrift Vitrine, 1995

 

Met dank aan: Freerk J. Veldman. Literatuur o.a. de brochures 'Fraeylemaborg', 'Menkemaborg' en 'Verhildersum' uitgegeven door de Groninger Borgen Stichting, verkrijgbaar bij de borgen. H. Kamphuis: 'Groninger borgen en Drentse havezaten', 1995.

Openingstijden: (bel voor u een kasteel bezoekt altijd even naar de beheerder! Er kunnen veranderingen hebben plaatsgevonden)
Fraeylemborg: 26 febr.t/m 31 dec.di t/mzo. 10-12 en 13-17.00 uur Telefoon 05982-1568.
Menkemaborg: Het gehele jaar geopend behalve in januari.
Winterperiode van 1 okt t/m 1 april, ma. gesloten. 10-12 en 13.-16 uur.
Zomerperiode van 2 april t/m 30 sept. alle dagen van de week open van 10-12 en 13-15 uur. Telf. 05953-1970
Verhildersum: apr.- nov. di t/m zo. 10.30-17.00 uur. Telefoon: 05957-1430.

 OmslagSuzanne


 johanna en margaretha klein  

  OmslagSuzanne   

 OmslagSophie    

 omslaghortense

E OmslagSuzanneHistorisch Toerisme Bureau

* Hofjapon van Prinses Sophie * Bonaparte * Caesar aan de Amstel

 Tromplaan 7A 3742 AA Baarn E. This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Save

Go to top